Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika

15 mavzu: Turli xil nutq buzilishlarida nutqning tempo-motorikaik tomonini korreksiyalash va shakllantirish texnologiyalari

N utq tem pining buzilishlariga bradilaliya va taxilaliya kiritilgan. Bunday kamchiliklarda tashqi nutq singari ichki nutq rivojlanishi ham buziladi. Nutq atrofldagilar uchun tushunarsiz b o ‘ladi. Bu kamchiliklarni o'z vaqtida ilk yoshlardayoq bartaraf etish, bola shaxsiyati va nutqining keyingi shakllanishiga salbiy ta ’sir ko‘rsatishning oldini oladi, shuningdek, duduqlanishning profilaktikasini amalga oshiradi. Nomlari keltirilgan nutq kamchiliklari turli hil darajada namoyon bo'lishi mumkin. Kamchilikning yengil va o ‘rta darajalari bolani ko‘p bezovta qilmaydi. O g 'ir darajada muloqot jaray o n i buziladi va nutq tempining buzilishi patologik holat sifatida belgilanadi. Bu nutq kamchiliklarining patogenizi, klinikasi va korreksiya usullari turlichadir. Bradilaliya - nutq tempining patologik sekinlashuvi, grek tilidan olingan bo‘Iib, bradys — sekin, lalia— nutq deg an m a ’noni anglatadi. Sinonimlari: Bradyphrasia (bradifraziya), B radyarthria (bradiartriya),

Bradylogia (bradilogiya). Nutq motorikai va tempi buzilishlarini o'rganish tarixida, bradilaliya biron
bir somatik, nevrologik yoki psixik kasalliklar sindrom ida ta ’riflangan. XIX asroxiriaridan boshlab, bradilaliyani nutq tempining asosida buzilishi sifatida belgilashdi. Uning etiologiyasida tadqiqotchilar nasliy omilni (Yu A. Florenskaya, 1934; D. Veys 1950; M. Z elm an, 1962; M. Ye. Xvatsev 1959), ekzogen omillarni (intoksikatsiya, astenizatsiya va boshqalar), psixologik sabablami (tarbiya, taqlid va h.k. — A. Libmann 1900; A. G utsman’ 1900; M. Nadolechni, 1926; E. Freshets, 1946;) ajratdilar. Ayrim mualliflarning fikricha, bradilaliya patogenezida quyidagilar katta ahamiyatga ega:
1. Qo‘zg‘alish jarayoni ustidan dom inantlik qiluvchi, tormozlanish
jarayonining patologik kuchayishi (M.Ye.Xvatsev, Yu.A.Florenskava V.S.Kochengina);
2. Markaziy, ayniqsa ekstrapiramidali m o to r buzilishlar (M. Zelman). Nutqni yuzaga keltiruvchi elementar aktlar negizida yotuvchi kortikal qo'zg‘alishIaming vaqtda noto‘g ‘ri kechishi (A. Kussmaul). Bradilaliya nutq tempining mustaqil buzilishi boMishi mumkin, shu
bilan birga ayrim psixik kasalliklar klinikasida kuzatilishi mumkin: oligofreniyada, nevrologik klinikada meningoensefalit asoratlari qolgan bemorlarda, markaziy nerv sistemasining distrofik, organik kasalliklarida, travmalarida va h.k. larda. Bunday hollarda bradilaliya bradikineziya
( b a r c h a h a r a k a t l a r n i n g s e k in la s h u v i) , a s t e n i z a t s i y a , u m u m iy tormozlanganlik, lanjlik, kuchsizlik va shu kabilar bilan uyg‘unlashadi. Mustaqil nutq buzilishi sifatida bradilaliya, k o ‘pincha flegmatik, lanj, sustkash kishilarda uchraydi. Bradilaliya bilan o'xshash nutq xususiyatlari shimoliy mamlakatlar aholisida kuzatiladi. Bu yerda u odatdagi nutq
shakli hisoblanadi. Bradilaliyaning nutqiy xarakteristikasi (simptomatika) turlichadir:
tashqi (ekspressiv) va ichki nutq tempining sekinlashuvi, o ‘qish va yozuv jarayonlarining sekinlashuvi, ovoz m onotonligi, inter va intraverbal sekinlashuv (so‘zlar orasidagi pauzalaming c h o ‘zilib ketishi yoki nutq tovushlarini sekin, c h o ‘zib talaffuz etish va so‘z tovushlari orasidagi
pauzalaming c h o ‘zilishi). Tovush va so‘z la r to ‘g‘ri hosil bo‘lishiga qaramay, normal sharoitlardan
ko‘ra birm uncha sekin almashinadi. Agar b o ‘g ‘inlar o ‘zaro qisqa pauzalar bilan ajratilsa, u holda nutq skandirlanib qoladi. Tovushlar artikulatsiyasi buzilishi m um kin, a m m o bo‘g‘in yoki so‘zlar koordinatsiyasi buzilmaydi. Bradilaliyada ovoz m onaton bo‘ladi, modulatsiyasi yo'qoladi, doim o
bir xil b alan d lik d a, goh id a burunlashgan b o ‘ladi. Musiqali aksenti almashadi va alohida b o ‘g ‘inlar talaffuzida ovoz balandligi yuqoriga yoki pastga o ‘zgaradi. Bradilaliyali bolalar artikulatsiyani noaniq qilib, unli tovushlarda bo‘g‘inlami c h o ‘zib, so‘zlar orasida pauzalar qilib jumlalarni talaffuz
qiladilar. B unday nutq estetik jihatdan n o to ‘g ‘ri va atrofdagilar bilan m u lo q o t q ilis h g a xalaq it beradi, c h u n o n c h i, ulard a d iq q a tn in g taranglashishi va holdan toyish, yoqimsiz ta ’sir va zo'riqishni keltirib chiqaradi. Yuqorida k o ‘rsatilgan siptomlar mustaqil nutqning turli shakllarida
kuzatiladi: dialogda, rasm va seriyali rasmlar b o ‘yicha hikoya qilishda, matnni hikoya qilib berishda, berilgan mavzu yuzasidan hikoya qilishda, o'qishda. Bolalar so ‘zni to ‘g ‘ri, am m o sekin tadaffuz qiladilar. Xuddi shuningdek, so‘z lam i ayniqsa jumlalarni sekin yozadilar. Bradilaliyada nutqiy bo‘lmagan belgilar um um iy m otorika, qo’l, barmoqlarining m ayda motorikasi, yuzning mimikasi buzilishida aks etadi. harakatlarsekinlashgan, sust, yetarli koordinitsiyalanmagan, hajmi jihatdan
to'liqsiz bo'ladi. Y uz amimik. Psixik faoliyat xususiyatlari ham kuzatiladi: idrok, diqqat, xotira, tafakkur sekinlashuvi va buzilishi. Bolalar bir predmetga diqqatni jam lab olganlaridan so‘ng ikkinchisiga qiyinchilik bilan o ‘tadilar. Ko‘rsatmani idrok qila turib, uni bir necha marotaba
takrorlagandan so‘ng bajaradilar. Stereotiplikka, perservatsiyalarga, m o ‘ljal olishning buzilishiga moyillik kuzatiladi.Yengil ifodalangan bradilaliyada, yuqorida ko‘rsatilgan nutqiy va
nutqiy bo‘lmagan belgilami bolalaming o ‘zlari sezmaydilar. Og‘ir hollarda,
nutq kamchiligini anglash va shunga bog’liq psixalogik kechinmalar yuzaga keladi.
Taxilaliya—nutq tempining patologik tezlashuvi. Termin grek tilidan
olingan bo‘lib, tachise - tez, lalia - nutq degan m a’noni anglatadi. Sinonimi: Tachi phrasia (taxifraziya). Taxilaliya, prosodiyadan tashqari nutqning b o shqa to m o n la rin i
buzilishi bilan xarakterlanuvchi murakkab nutq kamchiligi sindromida
o‘rganilgan.
X IX asr oxirlaridan boshlab, taxilaliyani dizfraziya nomi ostidagi kamchiliklar guruhiga kiritdilar (A. Kussmaul, 1879). K o ‘p hollarda haddan tashqari kuchli darajadagi nafas buzilishi kuzatiladiki, ("havoni o‘ziga tortish"), bunda duduqlanish bilan ayrim o ‘xshashliklar hosil b o ‘ladi.
Yu.A. Florenskaya 1934-yilda birinchi m arotaba tah ilaliy an i nutq
buzilishining mustaqil shakli sifatida ajratdi (ko‘proq nutq tempining
buzilishi).
Taxilaliya sabablari va mexanizmlari sinchiklab o‘rganilgan, chunki bu buzilish duduqlanishni keltirib chiqaruvchi sabab bo’lib xizmat qilishi m umkin bo‘lgan. D. Weiss (1950) hisoblashicha tezlashgan nutq markaziy nutqiy mexanizmning organik buzilishi tufayli kelib chiqadi. U bunda
nasliylikka m a’lum e ’tibomi qaratadi va tezlashgan nutqni duduqlanish
bilan irsiy aloqasini ko‘rsatibo‘tadi. M. Zelm an 1950-yilda ekstrapiramida tizimining noto‘g ‘ri funksiyasi sababli tezlashgan nutq yuzaga keladi, degan fikmi bildiradi. M.Ye. Xvatsev (1950), nutq app aratin in g tu g ‘m a n u tq -x a ra k a t yetishlovchiligini, shuningdek, atrofdagilarning noto‘g ‘ri, beparvo nutqini, bolalarning tezlashgan nutqiga e’tibor yo‘qligi va o‘z vaqtida to ‘g ‘rilamaslikni taxilaliyaning asosiy sababi deb hisoblagan. A. Libmann taxilaliya asosida yotuvchi motor va akustik idrok kamchiligini farqlaganG . G utsm anning ta ’kidlashicha, bu kamchilik idrok buzilishi oqibatidir.
E. Freshels fikricha, flkrlar haddan tashqari tez uchadi va b ir tushuncha keyingisidan ilgariroq "suqiladi”, y a ’ni birinchisi talaffuz qilinishga ulgurmaydi, shu tufayli tezlashgan nutq yuzaga keladi. M.Nadolechni artikulatsiya yetishmovchiligini, nutq tezlashuvining sababi qilib ko‘rsatadi.
Chunki bem orlar odatiy b o lm a g a n va uzun so‘zlarni talaffuz qilishda qiynaladilar.
Qo‘zg‘alishjarayonlarining patologik ustunligi hisobiga tashqi va ichki nutq tem p in in g buzilishi, taxilaliya patogenezida m ark aziy bo‘g‘in hisoblanadi. (V .M . Bexterev, 1926, M.Ye. Xvatsev, 1959). V.M.Bcxterovning hisoblashicha, nutqning tezlashuvi m iyachaning serebral aloqalari to m o n id an amalga oshiriluvchi torm ozlovchi ta'sirlarn in g yo‘qolishi bilan, shuningdek, har bir harakatda rol o‘ynovchi tormozlanishjarayonining zaiflashuvchi bilan bogMiq boMishi mukin. B unda bir guruh
mushaklarning qisqarishi boshqa guruh bilan almashadi. Taxilaliya mexanizmining psixologik aspekti idrok buzilishi va tafakkur jarayonlarining diskordinatsiyasini, xulq-atvor xususiyatlarini, hissiyidoraviy sohani hisobga olishni k o ‘zda tutadi.

1.Taxilaliyaning sof shakllari

2. D u d u q la n is h n in g ikkilam ch i k o ‘rinishlari bilan kechuvchi funksional taxilaliya (Yu. A. Florenskaya, 1936; N. P. Tyanugin, 1966)

3. Ensefalitlar qatoridagi parallel shakli. Bu yerda taxilaliya ko‘pincha polilalik simptomokompleks yoki dizartrik va dizmotorikaik kamchiliklar bilan chigallanishi (V. M. Bexterev, Yu. A. Florenskaya).

Taxilaliyanin g nutqiy simptomatikasi quyidagi b e lg ila r bilan xarakterlanadi: keskin fonetik va simptomatik buzilishlarsiz, nutqning nonorm al tezlashgan tempi (bir sekundda 10—20 tovush o ‘rniga 20 —30 tovush talaffuz qilinadi). N utq haddan tashqari tezligi bilan ajralib turadi. Shoshilinchda nutqiy diqqat buzilishi, tutilishlar, takrorlashlar, ichida qolib ketishlar, so‘z, b o ‘g ‘inlar o ‘rnini almashtirishlar, gaplarni buzish, jum lalam i noaniq talafTuz qilish va shu kabilar yuzaga kelishi mukin. Biroq, nutqqa diqqat qaratilganda taxilaliyadan aziyat chekuvchilarda tashqi va ichki nutq orasidagi muvozanat tezda tiklanadi va atrofdagilar nutqiga solishtirganda uning tempi tezlashganicha qolsa ham , tutilib qolishlar yo‘qoladi. M. Z eem an taxilaliya siptomatikasida interverbal akseleratsiyani (nutq tem pining tezlashuvi) ajratib ko‘rsatadi. Bu ko‘p b o ‘g ‘inli so'zlarda, uzun jum lalarda va uzun bogMangan m atnlarda namoyon bo’ladi. Uzun so‘z birikmasi, bir necha so‘zlardan tuzilgan. nomlanish va hokazolar shunchalik tezlikda talafTuz qilinadiki, natijada so‘zlardagi ayrim bo‘g ‘inlar tushib qoladi, noaniq va tez artikulyator h a r a k a t l a r tufayli to v u s h la r buzib talaffuz q ilin a d i. Interv erb al akseleratsiyani shunday tushuntirish mumkin: nutq qurilishida, bosh miya po‘stlog‘ining nutq oqimiga boshqaruvchi ta ’siri vaqtincha uziladi. Tashqi nutq buzilishi bilan bir qatorda, ichki nutq, o'qish va yozuvning o‘xshash buzilishlari ham kuzatiladi. Odam xotirasida aynan kerakli so‘z yuzaga keladi, am m o u o ‘sha zahotiyoq, talafTuz qilinguncha boshqasi tom onidan siqib chiqariladi. Yozuv va o‘qishda harflar, tovushlar, bo‘g‘inlami almashtirishlar, o ‘mini o‘zgartirishlar kuzatiladi. Ayrim birso‘zlarjaranglanishi yoki yozilishi jihatdan yaqin b o lg a n boshqa so‘zlarga almashtiriladi. Taxilaliyada bir butu n n u tq qurilishi operatsiyasida ham ta ’sir ko‘rsati!adi. Nutqda aniq m aqsad sari qaratilmagan bir qator alohida yo‘nalishlar saqlanadi. Nutqiy bo'lmagan sim ptom atika umumiy motorika vegetativ nerv sistemasi, psixik jarayonlar, hissiy-irodaviy soha buzilishlarida, xulq-atvor kamchiliklarida namoyon b o’la d i. Taxilaliyali odam da um um iy harakatlar tempi buziladi: harakatlari tez va shiddatli (tez yurish va t o ‘xtash, giperaktivlik) boMadi. M otor notinchlik hatto uyqu vaqtida ham aniqlanadi (bolalar to ‘shakda uyoqdan buyoqqa o ‘girilaveradilar). Diqqati turg‘un bo’lmaydi, bir obyektdan boshqasiga o ‘tishi yuqori darajada, ko‘ruv, eshituv va motor xotirasi yetarli miqdorda bolm aydi. Fikrlar oqimi uni artikulatsiyalashdan tezroq kechadi. Taxilaliyali bolalar jizzaki, tez qo‘zg‘aluvchan bo’ladi. Qo‘zg‘alish vaqtida vazomotor reaksiyalar paydo bo'ladi: yuz, quloqning qizarishi, yuzda ter paydo bo‘lishi, qo’lning terlashi va m uzlashi. Bolalar emotsional labil va intizomsiz bo‘lib qoladilar. Tezlashgan nutq notanish kishilarda yomon tasawur uyg‘otadi, bu bolaning keyingi rivojlanishida, uning shaxsiyati shakllanishida o ‘z aksini ko'rsatadi. K atta yoshlarda nuqsonga nisbatan turlicha munosabat shakllanadi:

1. Ayrimlar nutqdagi to ‘xtatib b o lm a s shiddatkorlikni, ular uchun tabiiy va yagona m a ’qul shakl sifatida baholaydilar. Bu shakl ular shaxsiyatining barcha psixomotor xususiyatiariga mos keladi.

2. Boshqalar nutq tezlashuvini d u d u q la n is h sifatida boshdan kechiradilar va ularda ko‘pincha duduqlanishning kechki shakllari aniqlanadi.

3. Uchinchi kishilar nutqning teziashgan tem p in i shunchalik yomon boshdan kechiradilarki, bu ulami butunlay holdan toydirishga olib keladi: "Xuddi birov shoshiltiradi va nutqni yanada ko‘proq va ko‘proq tezlatishga majbur qiladi".

Nutqiy muloqot vaziyatiga bog‘liq ravishda , taxilaliyada siptomatikaning nam oyon bo'lish darajasi o ‘zgaradi. Taxilaliya odamlar o'zlari uchun hayotiy m uhim vaziyatlarda, a v to rita r odam lar bilan muloqotda, notanish sharoitda, q o ‘zgkalish vaqtida, bahs-m unozarada birmuncha qiyinchilikni boshdan kechiradilar . S h u n i n g d e k , suhbatdoshning nutq uslubi, jumlalarni tuzishi h a m ahamiyatga ega.

Tayanch tushunchalar:

1. Interverbal sekinlashuv — so‘zlar orasidagi pauzalaming cho‘zilib ketish yoki nutq tovushlarini sekin, cho‘zib talafTuz etish va so‘z tovushlari orasidagi pauzalarning cho'zilishi.

2. Metronom — musiqada tempni aniqlash uchun ishlatiladigan asbob.

3. Modulyatsiya (lotin. Modulatio - bir maromdagi, motorikadagi) - bir ohangdan ikkinchi ohangga o'tish.

4. Skandirlanish - har bir misrdagi urg'uli bo‘g‘iimi aniq qilib o‘qimoq.

5. Taxilaliya (grek. Tachis - tez, lalia - nutq) - nutq tempining patologik sekinlashuvi.

Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:

1. Nutq tempining buzilishini ta’rifini ayting.

2. Nutq tempining buzilishi haqida muammolarning rivojlanishining qisqacha

tahlil qilib bering.

3. Nutq tempining sekinlashuvi (bradilaliya) kamchiligining tuzilishi va

mexanizmini yoritib bering.

4. Nutq tempining tezlashuvj va haddan tashqari tezlashuvi (taxilaliya,

battarizm) kamchiligining tuzilishi va mexanizmini yoritib bering.