Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

II BOB. HUQUQIY MAFKURA VA HUQUQIY PSIXOLOGIYA MAVZUSINI O’RGANISH VA ULARNING TAHLILI
2.1. Huquqiy ongning asosiy tarkibiy elementlari: huquqiy ruhiyat (psixologiya) va huquqiy mafkura (ideologiya)
Huquqiy ruhiyat - alohida ijtimoiy guruh, shaxs yoki butun jamiyatda stixiyali ravishda vujudga keladigan huquqiy tuyg’ular, hissiyotlar, kayfiyatlar, fikrlar yig’indisidan iborat.
Huquqiy mafkura - bu sinfning, jamiyatning huquqiy qarashlari, g’oyalari, tasavvurlari va talablarining ilmiy tizimlashtirilgan ifodasidir.
Huquqiy ong huquqiy mafkura va huquqiy psixologiyadan tashkil topgan. Huquqiy mafkura — har xil huquqiy hodisalar haqidagi nuqtai-nazar, tushuncha, gʻoya va qarashlarning ilmiy umumlashtirilgan tizimidan iborat. Huquqiy ongning huquqiy mafkura qismida aksini topgan huquqiy hodisalar huquqqa bagʻishlangan maxsus nazariy izlanishlarda oʻz rivojini topib, ilmiy darajada anglab yetiladi. Bunday ilmiy asarlarning mazmuni odamlar maʼnaviy mulkiga aylanib, ularning ongiga aniq huquqiy bilimlarni, mulohazalarni, eʼtiqod va kayfiyatni olib kiradi.
Huquqiy mafkura — shaxsning huquqiy ongini ilmiy asosda shakllantira borib, huquqqa, odamning huquqqa boʻlgan munosabatiga hal qiluvchi taʼsir qiladi.
Huquqiy psixologiya — huquqiy hodisalarni hissiyot bilan anglashdir. Odam ijtimoiy hodisalarni, jumladan, huquqiy munosabatlarni nafaqat aql bilan, balki sezgi bilan ham tushunib yetadi.Huquqiy ong darajasi jamiyat aʼzolarining huquqiy maʼlumotlariga ham bogʻliqdir. Shunga koʻra, fuqarolarning huquqiy madaniyat darajasini koʻtarishga koʻmak beradigan huquqiy axborot tizimini tashkil qilishning ahamiyati katta.
Huquqiy mafkura deganda, jamiyatdagi turli sinflarning, tabaqa millat va elatlarning huquq to’g’risidagi qarashlari tushuniladi. Jamiyatda qabul qilinadigan davlatning asosiy qonuni Konstitutsiya va boshqa qonunlar, huquqiy normalar jamiyatdagi millatlar va elatlar manfaati nuqtai nazaridan qabul qilinadi.
Huquqiy mafkura har bir davlatda huquqdan tashqari, huquqshunoslik fanlarini ham o’z ichiga oladi. Huquqiy psixologiya deb jamiyatdagi har bir kishining huquq to’g’risidagi qarashlari, bilimlari tushuniladi. Uning paydo bo’lishi va rivojlanishida jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruhlar va kishilar qatnashadi. Shuning uchun huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya bir biri bilan bog’liqdir.
Jamiyatda huquqiy ongni rivojlantirishda, huquqiy normalarni qabul qilishda huquqiy mafkura asosiy hal qiluvchi rol o’ynaydi.Chunki huquqiy mafkura jamiyatdagi huquqiy ustqarmaning mavjudligini, talabga javob berishini, huquqiy normalarning kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib mustahkamlashga va rivojlantirishga katta yordam beradi.
Huquqiy psixologiya huquqiy mafkurani ta’minlab turuvchi ozuqadir.Chunki u huquq to’g’risida alohida shaxslarni va jamoatchilikning huquqiy ongidan tashkil topgan. Huquqiy madaniyat kishilarning huquq to’g’risidagi bilimga qonunga bo’lgan hurmati, huquqiy me’yorlarni bajarishi, ularga amal qilmaganda huquqbuzarliklar sodir qilinsa, tegishli jazo choralari olishiga aytiladi.
Huquqiy mafkura - bu nazariy shaklda ijtimoiy hayotning qonuniy hodisalarini aks ettiradigan qarashlar va g'oyalar tizimi. Huquqiy mafkura ijtimoiy murosaga erishish orqali turli xil jamoat manfaatlarini nazariy xabardorligini aniqlash, muvofiqlashtirish va yarashtirishni aniqlash jarayoni sifatida shakllanadi. U mavjud va paydo bo'layotgan huquqiy munosabatlarni, qonuniylikni va huquqiy tartibni asoslaydi va baholaydi.
Huquqshunoslar, siyosatshunoslar, iqtisodchilar huquq mafkurasini ishlab chiqishda jamiyat hayotining o'ziga xos tarixiy sharoitlarini, jamoat ongining darajasi, ijtimoiy psixologiya va jamoat manfaatlarini hisobga olgan holda qatnashadilar. Huquqiy ongning nazariy darajasi mafkura ko'rinishida namoyon bo'ladi. Huquqiy ong nafaqat mavjud huquqiy munosabatlarning sifatini tavsiflaydi, balki uning ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan o'zaro munosabatda bo'lib, rivojlanish tendentsiyalarini ham ko'rsatadi. U uzluksizligi va yangiligi bilan ajralib turadi, huquqiy tartibga solishning mohiyati va sifati to'g'risida, buzilgan huquqlarni himoya qilish usullari to'g'risida yangi g'oyalarni yaratadi.
Huquqiy ong munosabatlar ta'sirida shakllanadi, ularga teskari ta'sir ko'rsatadi. Huquqiy mafkura qonuniy xatti-harakatlar uchun qiymat motivlarini yaratadi, u huquqiy psixologiyaga va shunga muvofiq huquqiy amaliyotga ta'sir qiladi. Huquqiy ongning mazmuni nafaqat jamiyatda beriladigan, balki huquqiy ta'lim jarayonida o'stirilishi kerak bo'lgan qadriyatlar tizimi bilan bog'liq.
Huquqiy mafkurada alohida ahamiyatga ega yuridik fan. Bundan tashqari, ilmiy ta'limotlar qonun manbalari sifatida harakat qilishi mumkin. Huquqiy nazariyani o'zlashtirish, qonunlarning jamiyat hayotidagi rolini oqilona anglash huquqiy tarbiyaning muhim va zaruriy elementlari, yuridik professionallikni shakllantirishdir.
Huquqiy psixologiya - turli xil ijtimoiy guruhlar, kasbiy guruhlar, ayrim shaxslarning huquqqa, jamiyatda mavjud bo'lgan huquqiy hodisalar tizimiga munosabatini ifodalovchi tuyg'ular, odatlar, kayfiyat, urf-odatlar majmui. Huquqiy psixologiya - bu millat, aholining turli guruhlari va qatlamlarini tashkil etuvchi jamiyat a'zolarining hayotiy munosabatlarining eng to'g'ridan-to'g'ri aksidir.
Yuridik psixologiya orqali huquqiy madaniyatga xos urf-odatlar va urf-odatlar, shaxsning o'zini o'zi qadrlashi amalga oshiriladi, ya'ni. ularning xulq-atvorini qonun nuqtai nazaridan tanqidiy baholash qobiliyati. Uning his-tuyg'ulari va hissiyotlarini boshqarish qobiliyati shaxsning tayyorgarlik darajasiga bog'liq bo'lib, bu huquqiy ongning tarkibiy elementlari sifatida huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadi. "Jamiyat ongi individual fuqarolarning ruhiyatiga kirib borguncha, u ijtimoiy guruhlarning kollektiv ongiga aylanadi". Huquqiy ong huquqiy madaniyatning elementi sifatida huquq va yuridik xulq-atvorga ta'sir qiluvchi mexanizmdir. Nazariy kontseptsiyaga ko'ra, asosiy huquqiy ongning funktsiyalari

• 
  kognitiv,
  
• 
  baholovchi va
  
• 
  tartibga soluvchi.
  

Huquqiy psixologiya - bu shaxsga, o'ziga xos ijtimoiy guruhga yoki umuman jamiyatga xos bo'lgan va mavjud huquqiy normalar va ularni amalga oshirish amaliyoti asosida vujudga keladigan his-tuyg'ular, tajribalar, kayfiyat, istaklar, odatlar, stereotiplar majmui.
Huquqiy psixologiya - bu huquqni anglashning eng keng tarqalgan shakli, chunki u odamlarning muomalasi va o'zaro ta'siri jarayonida kundalik hayot asosida rivojlanadi va insonning turli xil davlat va huquqiy hodisalarga individual psixologik reaktsiyalari shaklida namoyon bo'ladi. Huquqiy psixologiya huquq tajribasini va uning ko'rsatmalariga rioya qilishni yoki ulardan chetga chiqishni nazarda tutadi. Huquqiy ongning faol qismi bu qonunchilikka, huquqiy amaliyotga bevosita ta'sir ko'rsatadigan va shu sababli mamlakat milliy huquqiy tizimining bir qismi bo'lgan huquqiy mafkura.
Huquqiy mafkura bu huquqiy haqiqatni aks ettiruvchi va baholovchi huquqiy g'oyalar, nazariyalar, tamoyillar, e'tiqodlar tizimidir. Huquqiy mafkurani ishlab chiqishda huquqshunoslar, iqtisodchilar, siyosatshunoslar, bilimlarning boshqa sohalari vakillari ishtirok etadilar, ular jamiyatning o'ziga xos tarixiy sharoitlarini, siyosiy kuchlarning birlashishini, jamoat ongining darajasini, turli ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va irodasini va boshqa omillarni hisobga olishga majburdirlar.
Huquqiy mafkura ma'lum sinflar, ijtimoiy qatlamlarning manfaatlari bilan bog'liq bo'lib, ularning eng mukammal qonun (tabiiy-huquqiy, iste'molchi, marksistik davlat va huquq kontseptsiyasi, huquqiy davlat to'g'risidagi ta'limot va boshqa zamonaviy mafkuralar) haqidagi g'oyalarini aks ettiradi.
Huquqiy mafkuraning asosiy tarkibiy qismi huquqni bilishdir. Huquqiy ongning mazmunini tashkil etuvchi huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya bir-biri bilan chambarchas bog'liq va ularning vositalari bilan huquqiy ong vazifalarini bajarishga xizmat qiladi. Huquq tizimining tuzilishi huquq, huquqiy mafkura, huquqiy ong, huquqiy amaliyot va boshqalarni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, huquqiy tizim barcha huquqiy hodisalarni qamrab oluvchi keng qamrovli ta'limdir.
Huquq tizimining asosiy elementlari bular:

• 
  huquq tizimi,
  
• 
  qonunchilik tizimi,
  
• 
  huquqiy munosabatlar,
  
• 
  huquqiy siyosat,
  
• 
  huquqiy madaniyat,
  
• 
  huquqiy ong, huquqiy tushunchalar va printsiplar,
  
• 
  huquqiy institutlar,
  
• 
  qonun ijodkorligi organlari va boshqalar.