Bog'liq Kimyodan masalalar yechishga umumiy metodik talablar
2-masala. A va B elementlar tarkibida B elementning massa ulushi 64% bo’lgan birikma o’osil bo’ladi.Ushbu moddaning gidrolizi natijasida tarkibida B element va 5,88% vodorod bo’lgan gaz modda ajraladi. A va B elementlardan iborat modda formulasini toping.Tegishli reaktsiya tenglamalarini yozing.
O’quvchilar masalani to’g’ri yechishni o’zlashtirganlaridan keyin, uning teskarisini tuzishni o’rganishi juda yaxshi natijalar beradi. Bu o’quvchilarning teskari masalalar tuzishini sekin asta murakkablashtirib borish maqsadga muofiq.
Masala to’g’ri yechimi bajarilgandan keyin undagi miqdorlar turlicha o’zgartirilib teskari tuziladi. Bu xolatni o’rganib olgandan keyin ikkinchi xolatni o’rgatiladi, buning uchun masaladagi boshqa modda miqdori o’zgartirib beriladi. Keyingi bosqichda o’qituvchi o’quvchilarga masalani sxema tarzida berib, unga masala shartini to’liq tuzishni imkoni bo’lsa har xil variantlarda, uning har xil usullardagi yechimi, shu bilan birga eng qisqa yechimini topish ham topshiriq sifatida beriladi. Biror modda formulasini yoki ma’lum kimyoviy jarayon reaktsiya tenglamasi asosida o’qituvchi tomonidan doskaga yoziladi, o’quvchilar shu asosida to’g’ri va teskari masalalarni tuzishlari kerak bo’ladi.
O’qituvchi o’quvchilarga mavzularning bog’liqligini keltirib chiqaruvchi masalalar tuzishni shu bilan birga fanlararo bog’liqlikka doir masalalar tuzishni taklif qilishi mumkin. O’quvchilarda kimyodan har xil masalalarni mustaqil tuzishni o’rgatish metodi orqali psixologik xususiyatlarni mustahkamlash mumkin, ya’ni ular masala berilganda qo’rquv xissini yo’qotadi. Dastlab o’qituvchi o’quvchilarga bir xil tildagi masalalar yechimini har xil usullarda yechishni o’rgatadi, so’ngra ularga ham shunday tipdagi masalalar berilib, uni to’g’ri va teskari usullarda yechish talab etiladi. Ular bu vazifani sinfda ham, uyda ham bajarishi mumkin.
O’quvchilar bajargan vazifalari muhokama qilinadi va tuzilgan masalalarni har kimning o’ziga yechish uchun beriladi. So’ngra o’qituvchi to’plamdan tegishli masalalar raqamlarini yozdiradi. O’quvchilar ular orasidan kuchi yetganlarini tanlab yechadi. O’qituvchi albatta daftarlarni tekshirib turishi lozim. Bu o’quvchilarni o’ziga xos rag’batlantirishdir. Chunki ular murakkab muammolarni xal etishdi.
Kimyodan masalalar yechishni o’quvchilarga chuqurroq o’rgatish zarur bo’lganda, masalan kimyo to’garaklarida, oliy o’quv yurtlarga kiruvchilar, kimyo olimpiadalariga tayyorgarlik ko’rishda masala yechish algebraik formulalardan foydalanishi muhim ahamiyatga ega. Kimyodan masalalarni algebraik formulalardan foydalanib yechish murakkabroq bo’lgani uchun kamroq foydalaniladi, biroq bu usulda murakkab masalalar, olimpiada masalalari yechda keng foydalaniladi. Modda formulasi tarkibidagi element massa ulushini quyidagi formula asosida hisoblash mumkin:
ω(el)= n Ar(el)Mr(modda) ; bundan
m(el) = m (modda) ∙ω (el)
m(el)= m (𝑚𝑜𝑑𝑑𝑎)∙n Ar(el)Mr
m(modda)= m (𝑒𝑙)∙Mn Ar(el)
m(modda)= m (𝑒𝑙) ω(el)
ω (el)= n Ar(el) Mr formulalar kelib chiqadi .
Kimyoviy reaktsiyalarda reaktsiyaga kirishayotgan moddalar va reaktsiya mahsulotlari stexometrik nisbat bilan bir - biri bilan bog’lanadi va quyidagi algebraik formula bilan ifodalanadi.
mx = m 𝑛(x) Mx 𝑛 M
Bu yerda m- modda massasi, M – ayni moddaning molyar massasi, Mx – ayni modda molyar massasi.n va n(x)- modda mikdorlari.
Ushbu formulani: nA+ mB=pC+qD tenglama bo’yicha C noma’lum modda massasi mx ni, A modda m massasiasosida topish kerak.Hisoblash olib borish uchun A moddaning (M) molyar massasini va modda miqdorini (n) bilish kerak., bu A modda massasini topish imkonini beradi. C modda massasi tenglama asosida:
nA+ mB=pC+qD
proportsiya tuzamiz: 𝑚 𝑛M = mx 𝑛x MxBu formula asosida C modda massasi ma’lum bo’lgan A modda massasi asosida hisoblanadi. Bu usulda masala yechish o’quvchilar vaqtdan yutadi va masalaning kimyoviy tomoniga ko’proq e’tibor beriladi. Bu formuladan boshqa ko’rinishda ham hisoblash mumkin, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar koeffitsentlari va mahsulotlar koeffitsentlar nisbati bog’liqligi mavjud:
A moddaning miqdori: 𝑛= ; nx= mx Mx
𝑛 ÷ 𝑛x=𝑚𝑀 ÷ mx Mx , bundan
𝑛 𝑛x = m Mx 𝑚xM ko’rinishiga keladi.
Masalalarni yechish ekvivalentdan ham foydalanish maqsadga muvofiq, buning uchun o’quvchilar ekvivalentlar qonunini, oddiy va murakkab moddalar ekvivalent molyar massasini topishni bilishlari kerak. Bu qonunning asosiy formulasi quyidagi ko’rinishiga ega:
21 21 э m m Quyida shunga doir masalani analiz qilamiz:
