Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

l
юкл
, 
l
юкс
ва 
тасодифий
t
ж-к
, 
V
юкл
, 
V
юкс
характердаги кўрсаткичлар таъсирида 
шаклланади. 
Бу ерда,
q
n
- автомобилни номинал юк кўтарувчанлиги; 
γ
ст
- юк кўтарувчанликдан фойдаланиш коэффициенти;
l
юкл
, 
l
юкс
- 

---

827 
юкли ва юксиз қатнов узунликлари;
t
ж-к
- юк жўнатиш ва қабул 
қилиш манзилларида автомобилларни туриб қолиш вақти; 
V
юкл
, 
V
юкс
- юкли ва юксиз қатновларда ўртача техник тезлик. 
Юк ташиш маршрутида
l
юкл
узунликдаги юкли ва 
l
юкс
масофадаги юксиз қатновларни бажаришда ҳаракатланиш вақтлари 
мос равишда қуйидагича топилади; 
юкл
T
юкл
юкл
х
V
l
t
=
;
юкс
T
юкс
юкс
х
V
l
t
=
; (1) 
бу ерда,
юкл
T
V
, 
юкc
T
V
- мос равишда юкланган ва юксиз автомо-
билларни
l
юкл
ва 
l
юкс
масофадаги йўлларни босиб ўтишдаги 
ўртача техник тезликлари, км/соат. 
Юқоридаги тенгликдан келиб чиқиб, юк ташиш жараёнининг 
маршрутда қатновни бажаришга кетган вақт қуйидагича 
ифодаланади: 
юкс
Т
юкс
юкл
T
юкл
m
к
ж
ю
к
V
l
V
l
t
t
+
+
=
−
; (2) 
Юк ташиш жараёнларида автомобил транспорти воситалари-
нинг маршрутда ишлаш вақти (
Т
м
) мобайнида бажараётган 
транспорт ишининг ҳажми қуйидагича аниқланади:
ю
к
м
с
ю
к
с
ю
м
m
ю
t
Т
q
q
Т
Q


=



=


)
(
(тонна); (3) 
Автомобил транспорти воситасининг юк ташишдаги иш 
унумдорлиги қиймати икки хил факторлар таъсирида шаклланади, 
яъни ўзгармас табиатга ва ўзгарувчан табиатга эга бўлган 
кўрсаткичлар таъсирида шаклланади. 
Автомобил транспорти воситасининг юк ташишдаги иш 
унумдорлиги 
)
(
м
m
ю
Т
Q
аниқланганда, 
q
ю
 
, γ
с
ва 
Т
м
- факторлар 
қийматлари мазкур муддатда ўзгармас бўлиб, бу факторларнинг иш 
унумдорлигига таъсирини функционал (
f
) боғланишлар асосида 
ифодалаш мумкин, яъни,
)
(
м
m
ю
Т
Q
=
f
(
Т
м
,
 q
ю
, γ
с
). (4) 
Айни пайтда 
m
ю
Q
га таъсири жиҳатдан қийматларини 
ўзгарувчанлиги жиҳатдан қатнов муддатини (
ю
к
t
) тасодифий 
табиатли параметр сифатида қабул қилиш лозим. Шундай қилиб, 
m
ю
Q
қатнов муддати билан тасодифий боғланишда бўлади, яъни, 
)
(
м
m
ю
Т
Q
= 
f
(
ю
к
t
). (5) 

---

828 
Юк ташиш жараёнларида табиатан тасодифий равишда 
шаклланаётган 
ю
к
t
кўрсаткич, 
l
юкл
ва 
l
юкс
параметрлари билан 
функционал боғланишлар асосида ҳамда қийматлари тасодифий 
равишда 
шаклланаётган 
m
к
ж
t
−
,
юкл
T
V
,
юкс
T
V
кўрсаткичлар 
билан 
тасодифий боғланишлар кўринишида ўзгаради, яъни,
ю
к
t
=
 f
(
юкл
l
, 
юкс
l
),
ю
к
t
= 
f
(
m
к
ж
t
−
,
юкл
T
V
,
юкс
T
V
); (6) 
Шундай қилиб, юқорида келтирилган
)
(
м
m
ю
Т
Q
кўрсаткичини 
функционал ва тасодифий боғланишлари 
ю
к
t
ни юқоридаги 
ифодалар кўринишидаги алоқадорликларини ҳисобга олган ҳолда 
қуйидагича белгилаш мумкин: 
)
(
м
m
ю
Т
Q
= 
f
(
м
Т
,
ю
q
, 
c

,
 
юкл
l
, 
юкс
l
); (7) 
)
(
м
m
ю
Т
Q
=
f
(
m
к
ж
t
−
,
юкл
T
V
,
юкс
T
V
). (8) 
Юк ташишнинг битта юкли қатнов вақти
t
юкл.к
билан 
ифодаланади. Юкли қатнов вақти эса, юк жўнатиш ва қабул қилиш 
манзилларидаги автотранспорт воситаларини туриб қолиш вақти 
t
ж-к
ва бу манзиллар орасида юк билан ҳаракатланиш вақти
t
юкл.ҳар
ларининг йиғиндисидан иборат бўлади, яъни,
к
ж
хар
юкл
к
юкл
t
t
t
−
+
=
.
.
. (9) 
Қатнов вақти
t
к
юкли ва юксиз йўллар узунликларига 
(
l
юкл
ва 
l
юкс
) ва автотранспорт воситасини юкли ва юксиз 
ҳаракатланиш техник тезликларига( 
V
Т.юкл
ва 
V
Т.юкс
) боғлиқдир, 
яъни,
к
ж
хар
юкс
хар
юкл
хар
юкс
хар
юкл
к
t
t
t
t
t
t
−
+
+
=
+
=
.
.
.
.
. (10)
к
ж
юкс
Т
юкс
юкл
Т
юкл
к
t
V
l
V
l
t
−
+
+
=
.
.
. (11) 
Автотранспорт воситаларини маршрутда бўлган (
Т) 
вақт 
мобайнида бажарган қатновлар сони (Z
k
) ва бунда ташилган юк 
ҳажми (
Q
T
) қуйидагича аниқланади: 
к
ж
юкс
Т
юкс
юкл
Т
юкл
T
к
к
t
V
l
V
l
V
l
T
t
t
T
Z
O
−
+
+
−
=
−
=

.
.
0
0
; (12) 
к
СТ
н
Т
Z
q
Q


=

, (13) 

---

829 
бу ерда, Σ
l
0
ва 
t
0
-автотранспорт воситасини (
Т)
вақтда 
ўтган нолинчи йўллари йиғиндиси ва бу йўлни босиб ўтишга кетган 
вақт; 
Юқоридаги ифодалардан фақат Σ
l
0
, Т, 
l
юкл
, 
l
юкс
кўрсаткичлар 
берилган ўзгармас катталиклар ҳисобланади, қолганлари эса 
тасодифий кўрсаткичлар сифатида шаклланади. Қатнов вақти 
масофага ва тезлик параметрларининг тасодифий рўёбга чиқишига 
боғлиқ бўлган мураккаб функция сифатида шаклланади, яъни,
(
f
t
к
=
юкс
юкл
l
l
,
юкс
Т
юкл
Т
V
V
.
.
,
к
ж
t
−
). (14) 
Тақсимланиш қонуни катталикни мумкин бўлган қиймат-
ларини, уларни рўёбга чиқиш эҳтимоллари билан боғлайди. 
Узлуксиз ва дискрет катталиклар учун тақсимланиш қонунининг 
универсал шакли бўлиб, тақсимланиш функцияси 
Ғ(х)
ҳисобланади. 
Бу функциянинг нуқтадаги қиймати, синовлар ўтказилганда 
тасодифий катталик
(х)
дан кичик бўлиши эҳтимолига тенг бўлади, 
яъни,
)
(
)
(
x
X
P
x
F

=
. 
Агар тасодифий катталикни тақсимланиш функцияси 
узлуксиз бўлса, унда улар эҳтимоллар зичлиги деб аталувчи 
f (x)
функциясидан олинадиган интеграл кўринишида ифодаланиши 
мумкин, яъни
dx
x
f
x
F
x


−
=
)
(
)
(
Тасодифий катталик 
(х)
ни 

дан то 

гача бўлган оралиққа 
тушиш эҳтимоли 
f (x) 
дан 

-

оралиғидаги интеграл билан 
аниқланади: 
dx
x
f
x
P

=






)
(
)
(
Энди параметрларни ўртачалаштирилган қийматлари асосида 
ташишни тезкор режалаштириш ва бошқариш натижаларини 
ишончлилигини Нишон пахта тозалаш корхонасига пахта 
хомашёсини ташиш мисолида кўриб чиқамиз.
Пахта тозалаш корхонаси ва пахта тайёрлов маскани 
орасидаги масофа 
км
l
l
юкс
юкл
30
.
.
=
=
. Мазкур маршрутда бажарилиши 
мумкин бўлган кунлик қатновлар сони (битта транспорт воситаси 
учун) ни тақсимланиши нормал тақсимланиш қонуни билан 
ифодаланади ва бунда қуйидаги тақсимланиш параметрлари М(Z
k
) 

---

830 
= 3 - қатнов сонини математик кутилиши ва 
66
,
0
)
(
=
к
Z

- ўртача 
квадрат четлашиши кузатилмоқда. Транспорт воситасининг иш 
унумдорлигини математик кутилиши қуйидагича аниқланади: 
.
5
,
16
0
,
3
1
5
,
5
)
(
)
(
т
Z
М
q
Q
М
к
СТ
н
Т
=


=


=

 
Пахта тозалаш заводини узлуксиз ишлаб чиқариш жараёнини 
хом ашё билан таъминлаш учун ҳар куни 100 тоннадан кам 
бўлмаган ҳажмда хомашё ташиш лозим бўлади. Бунинг учун 
керакли бўлган транспорт воситалари сони (А
Э
): 
5
,
16
100
)
(
=
=
T
П
Q
M
Q
Aэ
 ≈ 6 та. 
Энди 6 та автопоезд билан 
П
Q
=100 тоннадан кам бўлмаган 
ҳажмда ташиш эҳтимолини кўрайлик. Маршрутдаги ташиш ҳажми 
M
Q
тасодифий катталик бўлиб, уни рўёбга чиқиши
T
Q
параметри 
билан белгиланади. Маршрутда
M
Q
=
.
к
СТ
н
Z
q
Aэ




ташиш ҳажми 
П
Q
дан кам бўлмаган ташиш ҳажмини бажариш эҳтимоли 
қуйидагича аниқланади: 
=






=




к
СТ
н
П
M
П
Z
q
Аэ
Q
P
Q
Q
P

(
)
(
=
=













к
СТ
н
П
Z
q
Аэ
Q
P






к
к
Z
Z
M
P
)
(
, бу ерда,
СТ
н
П
к
q
Аэ
Q
Z
М



=
)
(
- 
П
Q
ҳажмни бажариш 
учун лозим бўлган ўртача қатнов сони. 
Кўриниб турибдики, берилган ҳажмдан кам бўлмаган 
миқдорда ташишни бажариш эҳтимоли қатнов сони 
)
(
к
Z
қийматини унинг математик кутилиши 
)
(
к
Z
M
қийматидан кам 
бўлмаган 
ҳолда 
таъминлаш 
эҳтимолига 
тенгдир. 
)
(
к
Z
параметрининг тақсимланиши нормал тақсимланиш қонуни билан 
ифодаланаётганлиги 
туфайли 
мазкур 
эҳтимол 
қуйидагича
топилади:





к
к
Z
Z
M
P
)
(
=
Ф





 −

)
(
)
(
к
к
Z
Z
M

-Ф






−
)
(
)
(
)
(
к
к
к
Z
Z
M
Z
M

=1-0,5=0,5.
бу ерда,
Ф 





 −

)
(
)
(
к
к
Z
Z
M

=
1
, Ф 






−
)
(
)
(
)
(
к
к
к
Z
Z
M
Z
M

= 0,5 – нормал 
тақсимланиш функцияси бўлиб, унинг қийматлари махсус 
адабиётларда берилган. 
Шундай 
қилиб 
маълум 
бўлдики, 
)
(
к
Z
параметрини 
ўртачалаштирилган 
қийматидан 
келиб 
чиққан 
ҳолда 

---

831 
режалаштириш белгиланган миқдордан кам бўлмаган ташиш 
ҳажмини бажариш эҳтимолини унча юқори бўлмаган қийматини 
таъминлар экан. 
Корхонада 100 тоннадан кам бўлмаган ташиш ҳажмини 
бажариш эҳтимоли 0,9 га тенг бўлиши керак . Бу ҳолда юқорида 
келтирилган ифода қуйидаги кўринишда бўлади:
 
Ф





 −

)
(
)
(
к
к
Z
Z
M

-Ф






−
)
(
)
(
)
(
к
к
к
Z
Z
M
Z
M

= 0,9. 
Бу ифодани биринчи қисми 
Aэ
- параметрига боғлиқ 
бўлмаганлиги учун у 1 га тенг бўлади ва бундан қуйидаги ифода 
келиб чиқади: 
Ф






−
)
(
)
(
)
(
к
к
к
Z
Z
M
Z
M

=1 - 0,9 = 0,1. 
Энди биз тескари масалани ечишимиз лозим, яъни нормал 
функция 
Ф
ни қиймати бўйича уни аргументини аниқлашимиз 
керак. Тегишли жадвалдан
Ф(х) = 
0,1 бўйича аргумент
х= 
- 1,28
 
эканлигини топамиз. Шу туфайли 
.
28
,
1
)
(
)
(
)
(
−
=
−
к
к
к
Z
Z
М
Z
M

. 
Агар қуйидагини ҳисобга олсак: 
СТ
н
П
к
q
Аэ
Q
Z
М



=
)
(
, бунда ,
)
(
)
(
28
,
1
к
к
СТ
н
П
Z
М
Z
q
Аэ
Q
+
−
=




; 


9
85
,
11
100
)
66
,
0
28
,
1
0
,
3
(
5
,
5
100
)
(
28
,
1
)
(

=

−
=
−


=
к
к
СТ
н
П
Z
Z
М
q
Q
Aэ


та. 
Шундай қилиб пахта заводига 100 тоннадан кам бўлмаган 
ташиш ҳажмини 0,9 га тенг эҳтимолда таъминлаш учун маршрутга
9 - та автотранспорт воситасини ажратиш лозим бўлади. Худди шу 
тарзда кунлик эҳтиёждан келиб чиқиб, турлича масалаларни ҳам 
ечиш мумкин. 
 
Бунда, ҳар кунлик захираларининг миқдорини истеъмол 
параметрнинг ҳар қандай қийматидан анча каттароқ бўлишини 
таъминлашга эришиладики, бунда истеъмол қилинадиган ва ташиб 
келтириладиган юклар миқдорини ҳар қандай тасодифий қиймат-
ларида ҳам корхона ишлаб чиқаришнинг эҳтиёжларини бетўхтов 
қондиришга имкон яратилади.