Toshkent tibbiyot akademiyasi termiz filiali ichki kasalliklar kafedrasi

3.2 Nazariy qism 
Taʼrifi. Ateroskleroz – katta va o’rta kalibrli (elastik va muskulli - elastik) 
arteriyalar - ning surunkali kasalligi bo’lib, qon tomirlar intimasida plazmaning 
aterogen - lipoproteinlarning to’planishi va o’tirishi bilan, keyinchalik 
biriktiruvchi to’kimaning reaktiv o’sishi va fibroz pilakchalarning xosil bo’lishi 
bilan xarakterlanadi. 
Oqibat natijada qon oqimining buzilishi sodir boʼladi, yaʼni aʼzoning qon 
taʼminoti yomonlashib, avvaliga distrofik, soʼngra nekrobiotik va oxirida 
sklerotik jarayonlar rivojlanadi. Bu patologiyani oʼrganishda N.N. Аnichkov va 
S.S. Xalatovning (1912) ishi muhim ahamiyatga ega, unda tajriba yoʼli bilan 
xolesterin aterosklerozi modeli olingan edi. Garchi N.N. Аnichkov 
«xolesterinsiz ateroskleroz boʼlishi mumkin emas» degan boʼlsada keyinroq 
(1933) quyidagicha yozgan edi: «Olingan bir maʼlumotlarning hammasi 
ateroskleroz genezida qatnashadigan bir qancha omillar ham umumiy, ham 
mahalliy ahamiyatga ega boʼlgan omillar boʼlishi mumkinligini koʼrsatadi.» 20-
yillardayoq U.Osler ateroskleroz rivojlanishida bir necha omillar: notinch hayot 
tarzi+noratsional ovqatlanish+irsiyatning ahamiyati toʼgʼrisidagi gipotezani 
aytgan edi. Aterosklerozning sabablari to'liq tushunilmagan.
Aterosklerozning dastlabki bosqichlari allaqachon yoshlikda sodir bo'ladi, deb 
ishoniladi, lekin odatda bu katta yoshdagi (50 yoshdan oshgan) odamlarda 
o'zining klinik ahamiyatiga etadi. Siz aterosklerozning xavf omillarini 
aniqlaysiz, uning ta'siri tibbiy uchun muhim bo'lishi mumkin, uning 
rivojlanishini to'kib tashlang, uning namoyon bo'lishini kamaytiradi va asoratlar 
paydo bo'lishining oldini oladi. 

---

7 
ETIOLOGIYASI. 
Hozirgi vaqtda ateroskleroz etiologiyasi va patogenezi murakkab va hal 
qilinmagan masala boʼlib qolmoqda. Uning rivojlanishida quyidagila muhim rol 
oʼynaydi: 
- 
alimentar omil 
- 
ovqatlanish sharoitlari, ovqatda xolesterin va toʼyingan yogʼkislotalariga 
boy hayvonot yogʼi va oqsillarning koʼp miqdorda boʼlgan ovqat isteʼmol qilish 
- 
jismoniy faollikning pastligi 
- 
gipodinamiya, kamharakat hayot tarzi va chekish kabi zararli odatlarning 
roli 
- 
asab-emotsional buzilishlar 
- 
stress, zoʼriqishning roli, kasb-korining ahamiyati va b. 
- 
endokrin va metabolik buzilishlarning roli 
- 
ateroskleroz rivojlanadigan fon 
- 
yogʼ bosish, podagra, gipotireoz, qandli diabet kabilarning ahamiyati 
- 
irsiy 
- 
konstitutsional moyillik 
PATOGENEZI. 
- 
asab va asab-gumoral (jumladan gormonal) buzilishlar 
- 
lipid va lipid-oqsil metabolizmining oʼzgarishi, toʼqimalar va aʼzolarda 
metabolizm buzilishi 
- 
fermentlar sintezi buzilishi, ferment tizimining shikastlanishi, qon va 
toʼqima lipolitik faolligining pasayishi 
- 
tomir devorining holati (tomir omili), uning oʼtkazuvchanligining 
buzilishi 
- 
moyil qiladigan jihatlar 
АTEROSKLEROZ RIVOJLANISHINI TUSHUNTIRADIGAN 
KONTSEPTSIYALAR (А.N. KLIMOV) 
Kontseptsiya 
Oʼzgarishlar 
Taʼsir xarakteri 
Plazma
Аterogen lipoproteidlar 
kontsentratsiyasining koʼpayishi 
(prebetta va betta lipoproteidlar). 
Аrterial bosim va qon ivish 
xususiyatining oshishi 
Аrterial devorga 
lipoproteidlar oqib 
kelishining oshishi. 
Tromb hosil boʼlishi 
Tomirlar 
endoteliysi 
Infektsiya, toksinlar va boshqa 
moddalar taʼsirida endotelial 
hujayralarning shikastlanib va 
qisqarib, hjayralar aro boʼshliqlar 
kattalashuviga olib keladi 
Аrterial devor 
oʼtkazuvchanligining 
oshishi 
Intima
Intimaning boʼkishi va 
giperplaziyasi 
Аrterial devor 
oʼtkazuvchanligini 
oshishi va lipoproteidlar 
toʼxtalib qolishi 

---

8 
Elastik 
membrana 
Membrana destruktsiyasi va 
parchalanishi hamda uzilishi 
Oʼshaning oʼzi 
Mediya
Silliq mushak hujayralari 
proliferatsiyasi. Mushak 
hujayralari metabolizmi pasaygan. 
Lipoproteidlar toʼxtalib 
qolishi.Lipoproteidlar va 
lipidlar metabolizmi 
sekinlashuvi. 
Adventisiya
Limfatik drenaj va funktsiyasi 
buzilishi. Semiz hujayralar 
miqdorining kamayishi 
Lipoproteidlar oqib 
ketishining pasayishi 
PATOLOGIK ANATOMIYASI. 
Аrteriyalar aterosklerozi – xususiy, biroq arteriyalar sklerozining oʼz tarqalishi 
va klinik axamiyatiga koʼra eng muxim formasi boʼlib, u lipid almashinuvining 
buzilishi va koʼp aʼzolarda organik oʼzgarishlarga olib keladigan asosan elastik 
tipdagi arteriyalarning zararlanishi bilan xarakterlanadi. Kuyidagi oʼzgarishlar 
kuzatiladi: 
- 
jarayonning joylashgan oʼrniga koʼra yirik tomirlarda distrofik, sklerotik 
oʼzgarishlar 
- 
ateromatoz pilakchalar 
- 
deformatsiya, tomirlar elastikligi pasayishi, ateromatoz yaralar 
- 
trombozlar, tomirlar boʼshligʼining torayishi yoki bekilib qolishi, nekroz 
oʼchoqlari, kardioskleroz, birlamchi bujmaygan buyraklar belgilari. 
Аterosklerozning KLINIK MANZARASI turli-tuman va noaniq va 
shakliga – kasallik davriga (klinik belgilarigacha boʼlgan davr, klinik davr), 
bosqichiga (ishemik, trombonekrotik, sklerotik) va jarayonning asosan 
qaerdaligiga (toj tomirla, aorta, bosh miya tomirlari, buyraklar, oʼpka 
aterosklerozi va h.k.) bogʼliq. 
АTEROSKLEROZ TASNIFI 
Patogenetik 
shakli 
Kasallik davrlari va bosqichlari 
Joylashgan 
oʼrni 
Vazomotor 
buzilishlar-
ning 
ustunligi 
bilan 
Metabolik 
buzilishlar 
ustunligi 
bilan 
1. 
Boshlangʼich, klinik davrgacha boʼlgan davr 
(lipoidlar va lipoproteinlar tarkibida vazomotor 
buzilishlar boʼladi) 
2. 
Klinik davr: 
I bosqich – ishemik (aʼzoda aterosklerotik 
oʼzgargan tomirdan qon taʼminoti buzilishi 
natijasida unda distrofik belgilar borligi). 
II bosqich – trombonekrotik (aʼzoda aterosklerotik 
oʼzgargan tomirlar trombozi natijasida infarkt 
paydo boʼlishi 
III bosqich – sklerotik (aʼzoda tomirlar 
aterosklerozi zaminida chandiqli oʼzgarishlar 
boʼladi) 
Аteroskle-
roz 
joylashgan 
joy 
aniqlanmay-
di 

---

9 
I. 
Subʼektiv maʼlumotlar. Shikoyatlar: 
- 
yurak, koʼkrak, toʼsh orqasi sohalarida ogʼriq, baʼzan stenokardiya tipi 
boʼyicha irradiatsiya bilan 
- 
boshda ogʼriq va ogʼirlik hissi, bosh aylanishi, quloq shangʼillashi 
- 
oyoqlarda ogʼriq va madorsizlik 
- 
qorinda noaniq ogʼriq, qorin dam boʼlishi 
- 
yurak urishi, yurganda yoki tinch turganda nafas qisishi 
- 
eshitish, xotira, koʼrish qobiliyatlarining susayishi 
- 
uyqu buzilishi, ish qobiliyatining pasayishi 
I I. 
ОБЪЕКТИВ МАЪЛУМОТЛАР. 
1. 
Ko‘zdan kechirish: Bemorning umumiy ahvoli, o‘rindagi vaziyati, 
kasallik bosqichi va asoratlar borligiga bog‘liq, bemorlar yoshiga nisbatan katta 
ko‘rinadilar, terisini ajin bosgan, quruq, atrofik, sochlari barvaqt to‘kiladi va 
oqaradi, mayda venalari kengayadi, ayrim arteriyalari egri-bugri va ushlab 
ko‘rilganda qo‘lga qattiq unnaydi, ko‘zlaridagi yaltiroq joziba pasayadi, 
lablarida sianoz, tinch turganda nafas qisishi va yurak dekompensatsiyasida 
shishlar bo‘lishi mumkin. 
2. 
Toj tomirlari aterosklerozi surunkali toj tomirlar yetishmovchiligi 
ko‘rinishida yuzaga chiqadi: yurak sohasida og‘riq, stenokardiya, yurak urishi, 
nafas qisishi. Shunday qilib, koronar arteriyalar shikastlanganda, yurak mushagi 
(miokard) azoblanadi, yurak ishemik kasalligi (CHD) rivojlanadi. Stenokardiya
belgilari paydo bo'ladi - sternum orqasida og'riq – jismoniy zo'riqish paytida 
yoki asabiy zo’riqishda. 
3. 
Aterosklerotik kardioskleroz: 
Tojsimon arteriyalar aterosklerozida patologoanatomik o‘zgarishlar va klinik 
belgilar 
Davrlari va bosqichlari
Patologoanatomik 
o‘zgarishlar 
Klinik belgilari 
Birinchi davr (yashirin, 
klinik davrgacha bo‘lgan 
davr) 
-- 
Angiospazmlar. Lipoidlar 
va lipoproteinlar 
tarkibidagi o‘zgarishlar 
Ikkinchi davr (klinik 
belgilari): 
I bosqichi – ishemik 
II bosqichi –
trombonekrotik 
III bosqichi sklerotik 
(fibroz) 
Miokard distrofiyasi 
Miokardning mayda 
o‘choqli nekrozlari, 
o‘tkir miokard infarkti, 
surunkali miokard 
infarkti 
Aterosklerotik 
kardioskleroz 
Zo‘riqish stenokardiyasi. 
Elektrokardiografik 
o‘zgarishlar (S–T va T). 
Yurak yetishmovchiligi I 
darajasi 
Yaxshi maʼlum 
Yurak yetishmovchiligi I, 
II, III darajalari, titroq 
aritmiya, 
o‘tkazuvchanlikning 
buzilishi va boshqa 
maʼlum simptomlar

---

10 
- 
toj tomirlar yetishmovchiligi 
- 
miokard qisqarish qobiliyatining buzilishi – yurak yetishmovchiligi (chap 
yoki o‘ng qorincha yoki total yurak yetishmovchiligi) 
- 
yurak maromi va o‘tkazuvchanligi buzilishi (ekstrasistoliya, titroq 
aritmiya, turli darajalardagi yurak blokadasi va b.). 
4.
Miyani oziqlantiradigan tomirlardan ko'pincha ateroskleroz ichki uyqu va 
vertebral arteriyalarga ta'sir qiladi. Shu bilan birga, bemorlarda bosh aylanishi, 
xotira va ko'rishning buzilishi, epilepsiya zonalari yuz va ekstremitalarda 
sezuvchanlik yoki harakatni yo'qotishi, rechi buzilishi mumkin. Karotid arteriya 
bo'shlig'ida uzoq vaqt davomida aterosklerotik blyashka mavjudligi bilan uning 
yuzasida yaralar paydo bo'lishi, shuningdek, miya tomirlarida qon oqimi bilan 
olib ketilishi mumkin bo'lgan qon pıhtıları paydo bo'lishi mumkin. , parezlar / 
para¬shaxsiy, oyoq-qo'llarda yoki yuz sohasida to'satdan sezgirlikni yo'qotish, 
shuningdek, mening ko'rligim kabi klinik ko'rinishlarni keltirib chiqaradi.
Bosh miya jarohati ateroskleroz: bosh orishi bosh ailanishi, hotira susayishi, akl 
pastlik, kullar tremory, nutva hutning, kwz tubining o'chirish, tromboembolik 
rivojlanish belgilari va b.
5. Ko’krak aortasining aterosklerozi
 
Aorta aterosklerozi: 
- ko’krak atherosclerosis: aorta kattalashuvi va pulsationssi, aorta ustida accent 
va systolic shovkin, in kwlni yukoriga kwtarishda kuchayadi - Sirotinin-
Kukaverov simptomlari, yurak chegaralarining chapga kengayishi; 
- Korin ateroskleroz: Korinda noanik ogriqlar, meteorizm, dispepsi, Korin 
aortasi zichlashuvi va pulsatsiyalari, uning ustida systolic shovkin. 

Aortalgiya 

Yutishning qiyinlashishi 

Perkussiyada qon tomir tutamining o’ngga 1-3 sm gacha kengayishi 

Retrosternal pulsasiya 

Aorta ustida sistolik shovqin ii ton qisqarishi, metallik aksent bilan 

Diastolik ad me’yorida, sistolik ad oshishi 
6. Qorin aortasining aterosklerozi

Qornida og’riq, qabziyat 

Lerish sindromi – aortaning surunkali berkilib qolishi 

Palpasiyada qorin aortasining bir xil bo’lmagan zichligi 

O’rta chiziq bo’ylab kindikdan yuqorida sistolik shovqin 
7. Mezenterial arteriyalarning aterosklerozi 

Qorinda keskin achishtiruvchi og’riq (ko’pincha epigastriya soxasida, 
xazm qilish davrida 1-3 soat davomida) 

Og’riqlar nitrogliserin bilan bosiladi 

Og’riqlar qorin dam bo’lishi, qabziyat va kekirish bilan kechadi 

Kuniga 2-3 marta qo’lansa xidli ich ketishi 

Yurak soxasida reflektor ogriqlar, yurak tez urishi, yurak o’ynashi 
xansirash

Ob’ektiv: meteorizm, peristaltika susayishi, epigastriyada sistolik shovqin 

Asta - sekinlik bilan suvsiz lanish, teri turgorining pasayishi, ozib ketish

---

11 
8. Buyrak arteriyalari aterosklerozi 
Vazorenal simptomatik arterial gipertenziya 

Peshobda oqsil, eritrositlar, silindrlar 

Arterial gipertenziyaning avj olishi 

Buyrak arteriyalari ustida sistolik shovqin 
9. Oyoq arteriyalarining obliterasiyalovchi aterosklerozi 

Sub’ektiv: boldir mushaklarida bo’shashish, tez charchash, vaqti-vaqti 
bilan oqsoqlanish, uvishish 

Oyoqlar oqarishi, trofikasining buzilishi 

Oyoq panjasi soxasida yirik arteriyalarda pulsasiyaning yo’qligi yoki 
susayishi 

Lerish sindromi 
Oyoqlarning qon tomirlari shikastlanganda, o'zgaruvchan oqsoqlik belgilari 
paydo bo'ladi - IRda og'riq - yurish paytida paydo bo'ladigan oyoq (kamdan-kam 
hollarda - gluteal va femoral) mushaklari. Chiziqning pastki qismidagi 
tomirlarning ob-li-te-ri-ru-yu-sche-go aterosklerozining sy¬ro-va-nii rivojlanishi 
bilan Yakuniy natijada. oyoq-qo'llarida trofik yaralar va gangrenalar paydo 
bo'ladi. Subiliak arteriyalarning aterosklerozi bilan u kuchning buzilishi (erektil 
disfunktsiya) ham bo'lishi mumkin. 
ATEROSKLEROZ ASORATLARI 

Barcha o’lim xolatlarining qismini va 35-60 yoshli kishilar o’rtasidagi 
o’lim xolatining 1/3 qismi

Stenokardiya 

Miokard infarkti 

Simptomatik vazorenal ag 

Yurak yetishmovchiligi 

Insult 

Yurak ritmi buzilishi 

Surunkali buyrak yetishmovchiligi 

Aortaning qavatlanuvchi anevrizmasi 

Arterial tromboz va emboliya 

Qo’qqisdan o’lim
TEKSHIRUV REJASI 

Umumiy qon taxlili 

Biokimyoviy analizlar: trigliserid, xolesterin, beta-li-poproteinlar, 
transaminaza, aldolaza, umumiy oqsil va oqsil fraksiyalari

Ekg, exokg 

Oyoqlar reovazografiyasi 

Aorta va yurak rentgenoskopiyasi
Laboratoriya, instrumental va biokimyoviy tekshirishlar maʼlumotlari 
- 
umumiy siydik tahlili - o‘rtacha proteinuriya, mikrogematuriya, kamroq 
slindruriya, gipoizostenuriya va buyrak arteriyalari aterosklerozidagi boshqa 
belgilar; 

---

12 
- 
lipid almashinuvi – giperxolesterinemiya, fosfolipidlar miqdori oshishi, 
fosfolipidlar va xolesterin, letsitin va xolesterin nisbatining buzilishi va b. 
- 
oqsil almashinuvi – umumiy oqsil va uning fraksiyalari holati – alfa 
globulinlar hisobiga globulinlar miqdorining oshishi, albuminlar darajasi 
kamayishi, albumin-globulin koefitsiyenti pasayishi va b. 
- 
protrombinga qon tahlili – protrombin indeksi va vaqti, protrombin 
miqdori oshishi tromb hosil bo‘lishiga moyillik keltirib chiqaradigan omil 
hisoblanadi; 
- 
qonning ivish sistemasi va ivishga qarshi sistemasi omillarini tekshirish; 
- 
tekshirishning instrumental metodlari – reovazografiya, aortagrafiya, 
buyrak arteriyalari angiografiyasi, koronarografiya va boshqalar; 
- 
jarayonning joylashgan o‘rniga ko‘ra rentgenologik tekshrish; 
- 
toj tomirlar aterosklerozida EKG tekshirish – kardioskleroz, gipoksiya, 
miokarddagi ishemiya, tishchalar voltaji pasayishi, R-Q va QRS intervallari 
uzayishi, ST segmenti siljishi, xar-xil darajadagi blokada, ekstrasistoliya, titroq 
aritmiya. 
ATEROSKLEROZ DAVOLASH STRATEGIYASI 

Parxez 10-stol 

Gipolipidemik vositalar (statinlar – fluvostatin, novo-statin 20-80 
mg/kuniga) 

Anionalmashinuvlar smolalari (o’t kislotalari sekvestrantlari) – 
xolestraminlar yoki kolestipol 5-12 gr kuniga 2-3 maxal

Nikotin kislota kuniga 50 mg, dozasi asta-sekin kuniga 3 gr gacha 
ko’tariladi 

Fibratlar – gemifibrozil 
PROFILAKTIKA 
Qon tomirlarining aterosklerozining oldini olish 
Ateroskleroz uchun eng yaxshi davolash uning oldini olish hisoblanadi. 
Og'riqning dastlabki belgilari va belgilari paydo bo'lishining oldini olish uchun 
kerak, bu sizga dastlabki bosqichlarda allaqachon aterosklerozni engishga imkon 
beradi. Oldini olish birinchi navbatda ratsionda: yog'li ovqatlarni suiiste'mol 
qilmang, lekin chekishdan majburiy voz kechish.
Gipertonik kasallik 
(gipertoniya) bo'lsa, uni nazorat qilish bilan birga arterial bosimning normal 
kichik qiymatlarini saqlab turish kerak, shuningdek, tibbiy tayyorgarlik ko'rish, 
terapevt bilan oldindan maslahatlashish yoki kardio-lo- ga. Qandli diabet 
mavjud bo'lganda, qondagi glyukoza miqdorini normal darajada ushlab turish va 
en-do-kri-no-logom tomonidan tayinlangan sa¬kha-o'sish-past preparatlar usuli 
yordamida kunlik monitoring qilish kerak. qondagi glyukoza darajasi, endokrin 
tizimning muntazam monitoringi. 

---

13