I. Bozor iqtisodiyotining moxiyati, belgilari.
Xozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. yer yuzidagi ko‘pgina mamlakatlar xar-xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormokda.
Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko‘plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, xozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko‘pgina mamlakatlarda xukmron iqtisodiy tizimga aylandi.
Bozor asosida tovar-pul munosabatlari yotadi.
Tovar-pul munosabatlari- tovar ishlab chiqarish, tovarlarni ayirboshlash va pul muammosiga xos munosabatlarning yaxlitligidir.
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashqil etadi.
Xozirgi zamon nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda iqtisodiy xatti-xarakatlarning erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning bozor mexanizmi orqali bir-biriga bog‘lanib muvofiklashuvi tasarruf qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti erkin tovar-pul munosabatariga asoslangan, iqtisodiy monopolizmni inkor etuvchi, sotsial mo‘ljalga, axolini ijtimoiy muxofaza kiilsh yunalishiga ega bo‘lgan va boshqarilib (tartiblanib) turuvchi iqtisodiyotdir.
Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning xamma bosqichlarini ishlab chiqarish, ayirboshlash, taksimlash va iste'mol jarayonlari, xamda iqtisodiy munosabatlarning barcha subektlarni kamrab oladi.
Bozor iqtisodiyotining qo‘yidagi subektlari mavjud:
-
Iqtisodiy mustaqil mulk egasi yoxud iste'molchi bo‘lgan ayrim kishilar yoki guruxlar. Bularga odatda yollanib ishlovchilar, yer egalari kapital soxiblari, ishlab chiqarish vositasi egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmay, o‘z mulkidan daromad topadi yoki yollanib ishlaydi.
-
Firma, korxona, xo‘jaliklar, ularda band bo‘lgan tadbirkorlar. Ular foyda olish yo‘lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab chiqarish omillarini ishga soladilar.
-
Davlat- aniqrogi, davlatning barcha maxkama, idora tashqilotlari. Ular xam ishlab chiqarish xam iste'mol bilan shugullanadilar, bozor va unda qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat qiladilar Bozor xo‘jaligining barcha asosiy subektlari uchta guruxga bo‘linadi: uy xo‘jaliklari, korxonalar (tadbirkorlar sektori) va davlat
Bozor iqtisodiyoti ishtiroqchilari o‘zaro aloqaga kirishadilar.
Ish kuchi , yer, kapital va boshqa vosita egalari ularni korxona va firmalarga
sotadi. Ular o‘z navbatida ishlab chiqarish omillaridan foydalanib tovar va xizmatlar yaratadilar, ularni taklif etadilar.
Bozor iqtisodiyotining muxim belgilari qo‘yidagilardan iborat:
1.Turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo‘lishi va unda xususiy mulkning ustunligi;
2.Tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
3.Raqobat kurashining mavjudligi;
4.Davlatning iqtisodiyotga cheklangan xolda aralashuvi;
5.Korxona va firmalarning ichki-xamda tashki shart-sharoitlar o‘zgarishlariga moslanuvchanligi. (iqtisodiy plyuralizm, narxlarning liberallashuvi, moslanuvchan iqtisodiy tizimdir.)
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari xamma bosqichlari uchun umumiydir. Bozor iqtisodiga o‘tish XX asrga hos bo‘lgan umumbashariy vokeligidir. Xalqaro tajriba ko‘rsatganidek, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning uch shakli mavjud:
1. Garbiy yevropa mamlakatlari va juda rivojlangan mamlakatlar yo‘li;
1. Mustamlakachilikdan ozod bo‘lib, mustaqil taraqqiyot yo‘liga utib, rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlar yo‘li;
3,Sharqiy yevropa mamlakatlari va MDX mamlakatlari yo‘li. Tarixiy nuktai nazardan bozor iqtisodiyotining ikki turi mavjud: Uning birinchi ko‘rinishi uzok vaqt davomida shakllanib, garbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U iqtisodiy adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko‘rinishi xozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti deb atalib XIX asr oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qiladi.
Bu xar ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari saqlanib koladi. (1. Asov yoki yovvoyi bozor iqtisodiyoti. 2. Sivilizatsiyalashgan yoki madaniylashgan bozor iqtisodiyoti.) Xozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga o‘tish deganda sivilizatsiyalashgan iqtisodiy sari borish tushuniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |