Toshkent tibbiyot akademiyasi huzuridagi harbiy-tibbiyot fakulteti

Topografik xaritalardagi shartli belgilar turlari. 
Topografik xaritalarda mahalliy jismlar shartli belgilar bilan tasvirlanadi. 
O„qilishi va yodda qolishi oson bo„lishi uchun, ko„p shartli belgilar, mahalliy 
jismlarning tasvirlanishida ularning yuqori yoki yon tuzilishini eslatadi. 
Masalan, zavodlar, alohida turgan daraxtlar, neft qazuvchi qurilmalar, ko„priklar 
shartli belgilari o„zining tuzilishi bilan shu sanab o„tilgan mahalliy jismlarning 
tashqi ko„rinishiga to„g„ri keladi. Topografik xaritalarda relyef yotiq chiziqlar 
bilan, ba‟zi bir shakllari esa (chuqurlik, jarlik, suv yuvib ketgan joylar va h.k.) 
o„ziga xos shartli belgilarda ifodalanadi. 
Shartli belgilar uchta asosiy guruhga bo„linadi: 
- o„lchamli (masshtabli); 
- o„lchamsiz (masshtabsiz); 
- tushuntiruvchi. 
O„lchamli
(masshtabli) shartli belgilar bilan o„zining o„lchami bo„yicha 
xaritaning o„lchamida ifodalanishi mumkin bo„lgan mahalliy jismlar va relyef 
shakllari (ko„llar, o„rmonlar, aholi yashash maskanlari, daryolar, jarliklar va 
h.k.) tasvirlanadi. Bunday jismlarning tashqi chegaralari xaritada ularning 
haqiqiy tuzilishiga to„g„ri keladigan uzluksiz yoki uzuq chiziqlar bilan 
ko„rsatiladi. Ko„llar, keng daryolar, chuqurliklar, aholi yashash maskanlarining 
tashqi chegaralari uzluksiz, o„rmonlar va maysazorlarning chegaralari esa uzuq 

---

350 
chiziqlar bilan ko„rsatiladi. Xaritada bunday shartli belgilar chegarasi ichidagi 
maydonlar asosan o„ziga tegishli rang bilan yoki qo„shimcha belgilar bilan 
to„ldiriladi. O„lchamli (masshtabli) shartli belgilar xaritada tasvirlangan 
muassasalarning haqiqiy uzunligi, kengligi va maydonini aniqlash imkonini 
beradi. Masalan, 1:50 000 o„lchamli xaritada daryoning kengligi 3mm bo„lsa, 
uni joydagi haqiqiy kengligi 150 m ga teng bo„ladi.
O„zining o„lchami yoki egallagan maydoni bo„yicha xaritaning 
o„lchamida ifodalana olmaydigan mahalliy jismlar va relyef shakllari