Toshkent tibbiyot akademiyasi huzuridagi harbiy-tibbiyot fakulteti

V.BOB 
HARBIY TOPOGRAFIYA 
1. 
Topografik xaritalar. 
Butun yer yuzasi yoki uning ayrim katta qismini xaritada tasvirlashda 
Yerning sferoid shaklda ekanligini e‟tiborga olish lozim. Bunda dastlab yer 
yuzasidagi nuqtalar tik chiziqlar yordamida ellipsoid yoki shar yuzasiga 
tushiriladi. So„ngra yer yuzasining ellipsoid yoki shar yuzasiga tushirilgan 
gorizontal proektsiyasi tekislikda (qog„ozda) kichraytirib tasvirlanadi.
Xarita 
deb,yer yuzasining qog„ozda kichraytirilgan, umumlashtirilgan va 
ma‟lum matematik proektsiya usulda tuzilgan tasviri bo„lib, u oldiga qo„yilgan 
maqsadga ko„ra, ma‟lum ob‟ektlar, tabiiy va ijtimoiy hodisalarning joylanishi, 
o„zaro bog„liq ekanligi bir-biriga munosabatini aks ettirilishiga aytiladi. 
Xaritalar goyat ko„p va xilma-xildir. Xaritalar turlari va xususiyatlari 
bo„yicha tasniflanadi. Masalan, tasvirlangan hududning maydoni xaritaning 
maqsadi, mazmuni, masshtabi va boshqa xususiyatlari bo„yicha olinadi. 
Xaritalarni guruhlarga bo„lishda kop„incha ularning mazmuni asos qilib 
olinadi. Xaritalar mazmuni bo„yicha umumgeografik va mavzuli (tematik) 
xaritalarga bo„linadi. 
Umumgeografik xaritada geografik landshaftning (tabiyatning) tashqi 
ko„rinishi tasvirlanadi. Uning geografik mazmuni landshaftning asosiy elementlari 
relyef, gidrografiya ob‟ektlari, o„simlik va tuproq-grunt ko„rsatkichlari, aholi 
yashaydigan joylar, yo„llar va ularning sifat ko„rsatgichlari va ba‟zi bir ijtimoiy-
iqtisodiy ko„rsatkichlaridan iborat bo„lib, bu elementlar xaritaga bir xil aniqlikda 
va mukammallikda tushiriladi. 
Mavzuli xaritada geografik landshaftning ayrim elementlari boshqa 
elementga nisbatan aniq va mukammal tasvirlanadi. Masalan, relyefxaritasida aso-
siy element relyef bo„lib, u aholi punktlari, yo„llar va boshqalarga qaraganda ancha 
aniq va mukammal ko„rsatiladi. 

---

337 
Mavzuli xaritalarda tasvirlangan voqea va hodisalar xarakteriga ko„ra tabiiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy, geologik, geomorfologik maxsus xaritalar, aeronavigatsiya, 
dengiz navigatsiyasi, harbiy, turizm va boshqa xaritalar mavjud. 
Umumgeografik xaritalar masshtabining yirik-maydaligiga qarab, 
topografik va obzor topografik xaritalarga bo„linadi. 
37-rasm.Yerning tabiiy yuzasi va uning gorizontal proektsiyasi 
Topografik xaritalar yirik masshtabli xaritalar bo„lganligi sababli, ularda 
hudud ma‟lum kattalikdagi ayrim qismlarga bo„linib, har bir qism alohida 
varaqda tasvirlanadi. Har bir varaq topografik xaritada ma‟lum kattalikdagi joy 
qabul qilingan kartografik tur, masshtab hamda ramkada tasvirlanadi.
Topografik xaritaning kartografik turi, masshtabi, ramkasi hamda 
geodezik tayanch nuqtalari uning matematik elementlari deyiladi. Topografik 
xaritaning har bir varag„ida tasvirlanadigan hududning katta va kichik bo„lishi 
ma‟lum qoidaga va nomenklaturaga asoslanadi. Shuning uchun topografik 
xaritalarning varaqlarga bo„linishi va nomenklaturasi ham uning matematik 
elementlariga kiradi.
Topografik xaritalardan foydalanishni osonlashtirish maqsadida uning 
ramkasidan 
tashqarida 
turli 
grafik, 
sxema 
va 
yozuvlar 
beriladi. 
Bular,topografikxaritaning yordamchi elementlaridir. Topografikxaritaning 
yuqorida aytilgan elementlarini umumlashtirib 3 guruhga bo„lishi mumkin: 

---

338 
1. Matematik elementlari: 
koordinata turi; 
masshtabi; 
ramkasi, varaqlarga bo„linishi va nomenklaturasi; 
geodezik tayanch nuqtalari. 
2. Geografik elementlari: 
gidrografiya ob‟ektlari; 
relyef; 
o„simlik va grunt ko„rsatkichlari; 
aholi yashaydigan joylar; 
yo„llar va aloqa vositalari; 
ijtimoiy va iqtisodiy ob‟ektlari; 
siyosiy ma‟muriy chegaralar. 
3. Yordamchi elementlar: 
xaritaning nomi; 
xaritaning ramkasidan tashqarida beriladigan turli grafik va chizmalar; 
xaritaning tuzilgan hamda nashr qilingan vaqti, tuzgan va nashr qilgan 
tashkilotning nomi va hokazo; 
ramkadan tashqarida beriladigan shartli belgi va tushuntirish yozuvlari.