Toshkent Tibbiyot Akademiyasi 2-Davolash ishi fakulteti 217-b guruh Anatomiya. Klinik anatomiya kafedrasi Odam anatomiyasi fanidan referat

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi 2-Davolash ishi fakulteti Anatomiya. Klinik anatomiya kafedrasi Odam anatomiyasi fanidan REFERAT

Mavzu: Oxirgi miya. Uning yoshga qarab o‘zgarishi. Yarimsharlarning oq moddasi. Bazal o‘zaklar. Yon qorinchalar. Bosh miya po‘stlog‘i. Po‘stloqda markazlarning joylashuvi. Bosh miya pardalari.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. A.Amedov, O’.Mirsharapov, T.Sagatov, H.Rasulov.

Anatomiya 2-jild 2018-yil.

2. N.Ahmedov. Odam anatomiyasi. Atlas 2-jild.

3. F.Bahodirov. Odam anatomiyasi. 2005-yil

Reja:

1. Oxirgi miya. Uning yoshga qarab o‘zgarishi.

2. Yarimsharlarning oq moddasi. Bazal o‘zaklar.

3. Yon qorinchalar. Bosh miya po‘stlog‘i.

4. Po‘stloqda markazlarning joylashuvi. Bosh miya pardalari.

Oxirgi miya (telencephalon) oldingi miya pufagining
takomillashuvidan hosil b o iib , miya qattiq pardasining bosh miya
o‘rog‘i uni ikki yarim pallaga ajratadi. Bosh miya yarim pallasi bosh
miyaning eng tez o ‘sadigan qismidir. Homilada bosh miya yarim
pallasi asta-sekin о ‘sib, miyaning qolgan qismlarini xuddi plashga
o‘xshab o‘rab oladi.
Homila hayotining ikkinchi oyi oxiri va uchinchi oyi boshida
bosh miya yarim pallasining yon yuzasida chuqurcha paydo bo'ladi.
Bu yer keyinchalik orolchaga aylanib ketadi. Bosh miyaning boshqa
qismlari o ‘sib orolchaning ustini yopadi va to‘rt oylikda yon egat
paydo bo'ladi. To‘rt oydan keyin birlamchi egatlar paydo b o ia
boshlaydi. Dastlab tepa-ensa va pix egatlari, so‘ng qadoq tana,
dengiz oti egati va yonlama egatlar paydo boladi.
Oltinchi oyda markaziy egat, 7-8-oylarda esa qolgan ikkilamchi
egatlar paydo b o iib , bosh miyada odamga xos relyef hosil boiadi.
Bola tug‘ilishidan avval va hayotning birinchi haftalarida
uchlamchi egatlar paydo bo‘ladi.
Keyingi davrlarda bosh miya yarim pallasining yuzasi yangi
egatlaming paydo b o ‘lishi va bor egatlaming chuqurlashuvi hisobiga
o'zgaradi.
Bosh miya yarim pallasining ayrim b o ‘laklari ontogenezda bir
xil o'smaydi. Eng yosh hisoblangan peshona b o ‘lagi boshqalarga
nisbatan tez o ‘sadi va hajmi jihatidan p o ‘stloq umumiy yuzasining
29%ini tashkil qiladi. Katta yoshdagi odamlarda peshona bo‘lagi
og'irligi 450 g, tepa b o ‘lagi 251 g, chakka va ensa b o ‘laklari
birgalikda 383 g ni tashkil qiladi.
Bosh miya yarim pallasining ust tomondan qoplagan po‘stloq
ostida oq modda qatlami yotadi. Yarim pallaning oq moddasi bir-
biri bilan kesishib joylashgan, vazifasi, y o ‘nalishi va kelib chiqishi
jihatidan bir-biriga o ‘xshamagan nerv tolalardan iborat. Bu nerv
tolalarini uch asosiy tizimga ajratish mumkin.
Assotsiativ tolalar bitta yarim pallaning turli qismlarini bir-
biri bilan bogiaydi. Agar assotsiativ tolalar miya po‘stlog‘ida bir
nerv hujayrasini boshqa bir hujayra bilan bogiaganda po‘stloqdan
tashqariga chiqmasa, uni intrakortikal assotsiativ tolalardeyiladi.
Agar tolalar po‘stloqdan tashqariga oq moddaga chiqib boshqa
sohadagi po‘stloq hujayralari bilan bogiansa, ekstrakortikal tolalar
deyiladi. Ekstrakortikal tolalar ikki guruhga: qisqa va uzun tolalarga
bo‘linadi.
Qisqa tolalar yonma-yon turgan ikkita pushtani bir-biri bilan
bo g iay d i va ravoq shaklida b o ig an i uchun bosh miyaning
ravoqsimon tolalari (fibrae arcuatae cerebri) deyiladi
Uzun tolalar yarim pallaning b oiaklarini bir-biri bilan b o g iab
bir nechta tutamni hosil qiladi:
1.Ustki bo‘ylama tutam (fasciculus longitudinalis superior)
bosh miya yarim pallasining peshona b o iag in i ustki lateral yuzasi
po‘stlog‘ini ensa, tepa va chakka boiagining orqa qismi bilan
b o g iab turadi.
2.Ilmoqsimon tutam (fasciculus uncinatus) bosh miya yarim
pallasi peshona boiagining pastki oldingi yuzasini chakka
boiagining oldingi qismi bilan qo‘shadi.
3.Belbog‘ (cingulum) bosh miya yarim pallasining peshona
boiagini medial yuzasi po‘stlog‘ini tepa boiakning medial yuzasi
va chakka b o ia k po‘stlog‘ining orqa qismiga bog’laydi.
4.Pastki bo‘ylama tutam (fasciculus longitudinalis inferior)
bosh miya yarim pallasining chakka bo’lag i ostki yuzasi po‘stlog‘ini
ensa bo’lag i po‘stlog‘i bilan bogiaydi.
Oldingi bitishma (comissura anterior) tarkibida 2,4 - 4,16 mln. nerv tolalari b o iib , yarim pallaning hidlov sohasini o ‘zaro qo‘shib turadi. U ikki qismdan iborat. Oldingi qismi (pars anterior) yupqa bo’lib , hidlov uchburchagi kulrang moddasini o ‘zaro bogiaydi. Orqa qismi (pars posterior) katta bo‘lib, chakka bo‘lagining oldingi medial qismi po‘stlog‘ini birlashtirib turadi. Bola hayotining birinchi 6 yilida oldingi bitishmaning oldingi va orqa qismlarining nisbati bir xil bo‘ladi. 7 yoshdan so‘ng uning orqa qismi yaxshi taraqqiy etadi. Qadoqsimon tana (corpus callosum) bir yarim palladan ikkinchi yarim pallaga o ‘tuvchi k o ‘ndalang tolalardan iborat. U qalin bukilgan plastinka shaklida bo‘lib, quyidagi qismlari tafovut qilinadi . Uning oldingi qismi (tizzasi) (genucorporis callosi) yarim pallalaming peshona bo‘laklarini o‘zaro bog‘lab turadi. Tizza pastga yo‘nalib, tumshuq (rostrum corporis callosi) va yakuniy yaproqchani (lamina terminalis) hosil qiladi.Qadoqsimon tananing o ‘rta qismi poyasi (truncus corporis callosi) ikkala yarim pallaning tepa va chakka b o ‘laklari bola hayotining
birinchi 6 yilida po‘stlog"ini o'zaro bog‘laydi. Qadoqsimon tananing poyasi orqa tomonda kengayib, qadoqsimon tana kengaymasini (splenium corporis callosi) hosil qiladi. U yarim pallalaming ensa bo‘laklari po'stlog'ini o‘zaro bog‘laydi. Qadoq tananing tarkibida 200 - 250 mln. nerv tolalari joylashgan
Bosh miya yarim pallasida uning ustini qoplagan po‘stloqdan
tashqari kulrang moddalar ham bo‘ladi. Ular yarim pallaning oq
moddasi ichida alohida o ‘zaklar shaklida joylashgani uchun ulami
bazal o ‘zaklar deb ataladi. Bazal o ‘zaklarga quyidagilar kiradi
1) targ‘il tana;
2) ixota;
3) bodomsimon tana.
Targ‘il tana (corpus striatum) ikkita yirik: dumsimon va
yasmiqsimon o ‘zaklardan iborat bo‘lib, miya kesmalarida oq va
kulrang hoshiyalar ko‘rinishida boiadi.
Dumsimon o ‘zak (nucleus caudatus) yasmiqsimon o ‘zakdan
yuqoriroq va ichki tomonda joylashib, undan ichki gilofning
oldingi oyoqchasi vositasida ajrab turadi. 0 ‘zakning oldingi qismi
kengaygan b o iib , dumsimon o ‘zakning boshchasi (caput nuclei
caudati) deyiladi. U yon qorinchaning oldingi shoxining lateral
devorini hosil qiladi. 0 ‘zakning orqa toraygan qismi - dumsimon
o ‘zakning dumi (cauda nuclei caudati) pastga qarab burilib,
yon qorinchaning pastki shoxining ustki devorini hosil qilib,
bodomsimon tanagacha yetib boradi. Dumsimon o ‘zak ichki
tomonda ko‘ruv bo‘rtig‘idan ko‘ruv b o ‘rtig‘ining mag‘iz varaqlari
(stria medullaris thalami) bilan chegaralanib turadi. Dumsimon
o ‘zakning o ‘rta qismi-dumsimon o ‘zakning tanasi (corpus nuclei
caudati) tepa b o iag i ostida yon qorinchaning markaziy qismining
pastki devorini hosil qiladi. Oldingi tomonda dumsimon ozakning
boshchasi yasmiqsimon o ‘zak q o b ig i bilan birikadi. Orqa tomonda
bu o ‘zaklar o ‘zaro ichki g’ilofning oq tolalari vositasida qo‘shiladi
va targ il tanani hosil qiladi.
Yasmiqsimon o ‘zak (nucleus lentiformis) dumsimon o‘zak
va ko‘ruv bo‘rtig‘idan tashqarida joylashib, ulardan ichki g’ilof
vositasida ajralib turadi. Yasmiqsimon o ‘zak bir-biriga parallel yo‘nalgan oq qatlam yordamida uch b o iak k a boiinadi. Bu boiaklam ing tashqisi to‘q kulrang modda b o iib , qobiq (putamen) deb ataladi. Ichkarida joylashgan rangsizroq ikki qismi rangpar shar (globus pallidus) deb ataladi. Rangpar shar o‘zining makro-mikroskopik tuzilishiga ko‘ra, qobiq va dumsimon o ‘zaklardan farq qilishi va filogenez jihatdan ulardan eski b o ig an i uchun, uni pallidum, dumsimon o‘zak va qobiqni striatumdeb ataladi.
Hozirgi vaqtda dumsimon va yasmiqsimon o‘zaklar birgalikda
striopallidar tizim deb ataladi. Bu tizim ekstrapiramida tizimining
asosiy qismi hamda issiqlik va uglevod almashinuvini boshqaruvchi
oliy avtonom faoliyatlar markazi hisoblanadi.
Yon qorincha (ventriculus lateralis) juft bo‘lib, har bir yarim
pallaning ichida joylashgan (311-rasm). Yon qorincha b o ‘shlig‘i
murakkab tuzilishga ega bo‘lib, uning qismlari yarim pallaning
barcha bo‘laklari (orolchadan tashqari) sohasiga to ‘g ‘ri keladi. Yon
qorincha to‘rt qismdan iborat. Uning markaziy qismi tepa bo‘lagida,
peshona shoxi peshona bo‘lagida, ensa shoxi ensa bo‘lagida, chakka
shoxi esa chakka bo‘lagida joylashgan.
Yon qorinchaning markaziy qismi (pars centralis) gorizontal
joylashib, ust tomondan qadoqsimon tana tolalari qoplab turadi.
Uning tubini dumsimon o ‘zakning tanasi va ko‘mv bo‘rtig‘ining
orqa yuzasi, medial devorini esa gumbazning tanasi hosil qiladi.
Yon qorinchaning peshona shoxi (cornu frontale) pastga va
lateral tomonga qarab bukilgan bo‘lib, peshona bo‘lagida joylashgan.
Uning medial devorini tiniq to ‘siq (septum pellucidum) hosil
qiladi. Peshona shoxining lateral va qisman pastki devori dumsimon
o ‘zakning boshchasi bilan, qolgan qismlari esa qadoqsimon tana
tolalari bilan chegaralangan.
Yon qorinchaning chakka shoxi (cornu temporale) chakka
bo‘lagi ichida joylashgan. Uning lateral qisman ustki devorini yarim
pallaning oq moddasi hosil qiladi. Ustki devorini hosil qilishda
dumsimon o ‘zakning dumi ham ishtirok etadi. Uning medial
devorida dengiz oti egati botib kirishidan hosil b o ig an qavariq-
gipokamp (hippocampus) yotadi.Uning uchi qalinlashib may da egatlar bilan boiaklarga, dengiz oti barmoqlariga (digitationes hippocampi) boiingan. Gippokampning ichki tomoniga gippokamp tukchalari (fimbriahippocampi) birikkan b o iad i. Pastki shoxning tubida yonlama egatning botib kirishidan hosil bo‘lgan yon tomondagi tepacha (eminentia collateralis) yotadi. Yon qorinchaning ensa shoxi (cornu occipitale) ensa bo‘lagiga botib kirib, hamma tomondan oq modda gilam (tapetum) bilan o‘ralgan bo‘ladi. Uning medial devorida, pix egatining botib kirishidan hosil bo‘lgan qush pixi (calcar avis) joylashgan. Yon qorinchalar peshona shoxi sohasida joylashgan qorinchalar orasidagi teshik (foramen interventriculare) orqali uchinchi qorinchaga qo‘shiladi.
Bosh miya po‘stlog‘i (cortex cerebri) miya yarim pallasining ustidan qoplagan kulrang modda qatlami bo‘lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo‘llari va sezgi a’zolari orqali kelayotgan ta’sirotlami qabul qiladi, ulami tahlil qilib, bir-biriga bog‘laydi (sintez). Buning natijasida odam organizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega bo‘ladi.Odamning bosh miya po‘stlog‘i juda yaxshi taraqqiy etgan
6 qavat nerv hujayralaridan iborat. Uning qalinligi bosh miya yarim pallasining turli qismlarida har xil 1,25 mm dan 4 mm, ba’zi yerlarda 6 mm gacha. Eng qalin po‘stloq markaz oldi, markaz orqa pushtalari va markaz yon b o ‘lakchasi sohasida bo‘ladi. Bosh miya pushtalarining ustki qismda po‘stloq qalin, bosh miyaning egatlarida esa yupqa bo‘ladi. Bosh miya po‘stlog‘i 9-14 mid. nerv hujayralarining yig‘indisidan iborat b o iib , ular orasida nerv tolalari ham bor. Nerv tolalarining massasi po‘stloq umumiy massasining 26/27 qismini tashkil qiladi. Bosh miya po‘stlog‘ining umumiy massasi 581 g, umumiy hajmi 560 sm3. Agar bosh miya po‘stlog‘i nerv hujayralarining tanasini ajratsak, uning umumiy hajmi 20 sm3 va og‘irligi 21 g bo‘ladi.
Bosh miya po‘stlog‘i qadimgi (paleocortex) va yangi po'stloqqa (neocortex) bo‘linadi. Qadimgi po‘stloqqa hid bilish miyasi po‘stlog‘i kirib, har xil tuzilishga ega ikki qismga: qadimgi p o ‘stloq (paleocortex) va eski po‘stloqqa (archicortex) boiinadi. Qadimgi
po‘stloqqa peshona boiagining bulbus olfactorius ga yaqin turgan qismi kirib judda sodda tuzilishga ega b o iib , qavatlarga boiinmagan. Eski po‘stloq ancha murakkab tuzilishga ega, ammo unda nerv hujayralari kam b o iad i. Eski po‘stloq 2-3 qavatga boiingan. Unga
dengiz oti, tishsimon, gumbaz pushtasi va uning ilm ogining kulrang moddalari kiradi.
Yangi po‘stloqqa odamning bosh miya yarim pallasi po‘stlog‘i kirib, juda yaxshi taraqqiy etgan quyidagi 6 qavatdan iborat. Bu qavatlar o ‘zaro tarkibiga kiruvchi hujayralaming shakli bilan farq qiladi.
Bosh miya markazlarining joylashuvini o‘rganishjarayonida biz organizmning o ‘zida bo‘layotgan o ‘zgarishlar va tashqi muhitning organizmgata’sirigamoslashuvida ro‘yberadigan nervboshqaruvida qaysi markazlarning qanday ahamiyati borligini bilamiz.
Bosh miya po‘stlog‘i markazlarini I.P.Pavlov analizatoming miyadagi oxirgi qismi deb atagan. Analizator bu murakkab nerv mexanizmi bo‘lib, u tashqi qabul qiluvchi apparatdan boshlanib miyada tugaydi. Analizator yordamida tashqi muhitning murakkab
ta’siri alohida qismlarga bo‘linadi va tahlil qilinadi. Boshqa analizatorlar bilan aloqada ma’lum ish bajariladi. Miya markazi tekis chegaraga ega bo‘lmay, «o‘zak» hamda «yoyilgan» qismlardan tashkil topadi. 0 ‘zak retseptorning p o ‘stloqdagi to ‘g ‘ri va chuqur proyeksiyasi bo‘lib, yuqori tahlil qiluvchi asosiy qism hisoblanadi. Yoyilgan elementlar о ‘zak atrofida joylashgan bo‘lib, ularda ancha sodda va elimentar tahlil sodir bo‘ladi. Markazning o ‘zak qismi shikastlanganda yoyilgan elimentlar ma’lum darajada o‘zakning yo‘qolgan faoliyatini qoplab turadi. Har xil analizatorlaming yoyilgan elimentlari egallagan sohasi bir-biriga qo‘shilib ketadi. Hozirgi vaqtda miya po‘stlog‘i bir butun qabul qiluvchi yuza hisoblanadi.
Bosh miya ham xuddi orqa miyadek uch qavat parda bilan o‘ralgan. Bu pardalar bosh miyani o ‘rab, katta teshik sohasida orqa miya pardalariga o ‘tib ketadi. Bosh miyaning qattiq, to‘r va yumshoq pardalari tafovut qilinadi. Bosh miyaning qattiq pardasi (dura mater encephali) qalin va pishiq b o iib , tarkibida kollogen va elastik tolalari bo’lg an biriktiruvchi to ‘qimadan iborat. Kalla bo'shlig’ining ichki tomondan qoplab, u kallaning miya qismi suyaklarini qoplovchi suyak usti parda vazifasini ham bajaradi. Kalla qopqog’ i suyaklari bilan u pishiq birikmagan bo’lib , oson ajraladi. Kalla asosi suyaklari bilan u choklaming chekkalari va teshiklar sohasida mustahkam birikkan b o iad i. Qattiq pardaning to ‘r pardaga qaragan ichki yuzasi silliq. Ba’zi sohalarda qattiq parda bo’linib , endoteliy bilan qoplangan uchburchak shaklidagi vena bo‘shliqlarini hosil qiladi. Vena bo'shliqlariga qon bosh miya va kalla suyaklari venalaridan oqib keladi. Bosh miyaning qattiq pardasi o ‘zining ichki yuzasidan miyaning qismlari o ‘rtasiga kirib, ulami bir-biridan ajratuvchi bir nechta o‘siqlar beradi.
Ulardan bosh miyaning o ‘rog‘i (falx cerebri) yarim pallalar
o‘rtasidagi bosh miyaning bo‘ylama tirqishi ichida joylashgan
yupqa yarimoysimon shakldagi qatlam bo‘lib, qadoq tanaga yetib
bormaydi. U old tomondan g ‘alvirsimon suyakning xo‘roz tojiga
va peshona suyagi qirrasiga birikkan. Orqa tomonda esa miyacha
chodiriga birikib ketgan. Miyacha chodiri (tentorium cerebelli) ikki qiyalik chodir shaklidagi gorizontal tortilgan qatlam, miya yarim pallasining ko‘ndalang egatiga kirib, bosh miyani miyachadan ajratadi. Orqa tomondan ensa suyagining ko‘ndalang sinus egatiga birikkan. Lateral tomondan chakka suyagining piramidasini yuqori qirrasiga, old tomonda orqa egilgan o‘simtaga birikkan. Miyacha chodirining oldingi va medial chekkasi oval shaklidagi o ‘yilgan joyni hosil qiladi.