MA‟RUZA 4.
SUYAKLARNI
UZARO
BIRLAShUVI.
BUG„IMLAR,
ULARNING
TURLARI, TAVSIFI.
Til osti suyagidan boshg‗a xamma suyaklar o‘zaro turlicha birlashgan.
Jumladan, uzluksiz (xarakatsiz) birlashmalar sinartiroz (synarthrosis), xarakatchan
birlashmalar (Bo„g„imlar) diartirozlar (diarthrosis) bo‘ladi.
Uzluksiz (synarthrosis) birlashmalarda suyaklar o‘zaro g‗o‘shuvchi to‘g‗ima
pardalar yoki tog‗aylar bilan birlashgan bo‘lib, xarakatsiz yoki kam xarakatli
birlashmalarni vujudga kelturadi. Bu xildagi birlashmalar uch turda uchraydi.
1.Sindesmozlar suyaklar tolali biriktpruvchi to‘g‗imalar yordamida birlashadi.
Biriktiruvchi to‘g‗ima turlicha bo‘lib, suyaklar orasida keng parda (suyaklararo
parda) yoki, tutam tutam xolatda birlashadi. Bundan tashkari, bosh suyaklarning
Yupka biriktiruvchi to‘g‗ima pardasi vositasida chok (sutura) hosil kilib g‗o‘shiladi.
2. Sinxondroz (synchondrosis) suyaklar o‘zaro tog‗aylar vositasida birlashadi.
Bu xildagi birlashmalarga suyalar bir tomondan biroz xarakatchan bo‘ladi, ikkinchi
tomondan suyak oralaridagi tog‗ay amortizator vazifasini bajaradi.
3. Sinostoz (synostosis) suyakla oralig‗idagi parda suyaklanib ketadi. Natijada
bir nechta suyaklar birlashib, butun bitta suyakni vujuga kelturadi. Jumladan,
bolalarda dumgaza umurtkalari tog‗ay parda bilan birlashsa, katta odamlarda o‘zaro
suyaklanib bitta dumgaza suyagini vujudga kelturadi. Yoki kalla skeletining tepa
suyaklari Yosh bolalarda sindesmoz bo‘lib birlashsa, katta odamlarda suyaklararo
pardaning suyaklanish natijasida sinostoz bo‘lib birlashadi. Sindesmoz bilan sinostoz
o‘rtasida yarim Bo‗g‗im simfiz (symphys) yoki gemiartroz birlashmalari xam uchrab
turadi. Bu xildagi birlashmalarda suyak oralig‗ tog‗aylarida biroz bo‘shlig‗ bo‘ladi.
g‗ovug‗ suyaklarining o‘zaro birlashishi gemiartrozga misol bo‘ladi
4. Diartrozlar (diarhrosis) yoki Bo„g„imlar (articulatio) suyaklarinig bir
biriga yakinlashmasdan o‘rtada bo‘shlig‗ koldirib g‗o‘shilishidan vujudga keladi.
Bo‗g‗im hosil bo‘lishi uchun g‗uidagi shartlar lozim bo‘ladi:
1.Bo‗g‗im hosil g‗tlishda ishtirok etuvchi suyaklarning bir biriga mos Yuzalari
(facies articulares) bo‘lishi shart. Jumladan, bir suyak uchi Yumalok shaklda bo‘lsa
(Bo‗g‗im boshchasi) ikkinchisining uchi shunga yarasha botig‗ bo‘lishi lozim. Agar
suyaklarning Bo‗g‗im Yuzalari shakl jixatidan moslashmagan bo‘lsa, Bo‗g‗im
xarakatiga xalag‗it beradi. Lekin gavdada Bo‗g‗im Yuzalarining o‘zaro
moslashmagan xollari xam uchraydi, bunday xollarda tog‗aylardan tuzilgan turli
shakldagi plastinkalar ularni moslashtirib turadi.
87
2. Suyaklarning Bo‗g‗im hosil g‗iluvchi Yuzalarini 0,2 0,6 mm g‗alinlikdagi
tog‗ay plastinkasi koplab, ularning g‗adir budur Yonlarini tekislaydi va Bo‗g‗imlar
xarakatida tashg‗i tasirlarni ushlab kolish (amortizasiya) vazifasini bajaradi. Tog‗ay
plastinkalari doimo sinovial suyag‗lik bilan namlanib turadi. Bo‗g‗imlarni Bo‗g‗im
xaltasi (capsula articularis) o‘rab turadi.
Bo‗g‗im xaltasi ikki kavatli fibroz to‘g‗imadan tuzilgan. Tashg‗i kavat fibroz
kapsulasi (membrana fibrosa) va ichki sinovial membrana (membrana synovialis).
Fibroz kapsulasi Bo‗g‗im xaltasini mustaxkamlash uchun xizmat kilsa, siyrak
biriktiruvchi to‘g‗imadan va endotelyal xujayralardan tuzilgan ichki kavat xalta
Yuzasini silliklash uchun xizmat qiladi. Sinovial kapsula sarg‗ish rangli tinig‗
(sinovial) suyag‗lik chikaradi. SuYug‗lik Bo‗g‗im Yuzalarini namlaydi va ularni
sovub g‗izishdan saklaydi. Agar Bo‗g‗im ichida boylam yoki muskul payi bo‘lsa, ular
xam sinovial parda bilan o‘raladi.
Baysi Bo‗g‗imlarda Bo‗g‗im xaltasidao sinovial bo‘shlig‗lar (bursa synovialis)
hosil bo‘ladi. Bo‗g‗im xaltalari ba‘zi Bo‗g‗imlarda tarang tortilib tursa, boshg‗alarida
bo‘sh (xilpillab) turadi. Bo‗g‗im kapsulasi Bo‗g‗imlarni o‘rab, suyaklarni ustki
pardaga chambarchas birlashturadi
3. Bo‗g‗imlar to‘g‗ima tolalaridan tuzilgan boylamlar (ligamenta) bilan
mustaxkamlanadi.
1
Bo‗g‗im xaltasining tashg‗i fibroz kapsulasi uzunasiga g‗at - g‗at bo‘lib
jo‘lashib ligg. ekstrakapsulana ni hosil g‗iladi. Odatda, boylamlar bir suyakdan
boshlanib Bo‗g‗im osha ikkinchn suyakkka yopishadi. Boylamlar odatda, sinovial
parda bilan o‘ralgan bo‘lib, kapsula ichkarisida bo‘lsa, ligg.intracapsularia deyiladi.
Bo‗g‗imdagi boylamlar xarakatlarni tormozlash, Bo‗g‗imlarni ustaxkamlash
vazifasini bajaradi. Serxarakat Bo‗g‗imlarda boylamlar yog‗on va kuchli bo‘lsa, kam
xarakatlilarda nojik Yupka va bo‘sh bo‘ladi.
4. Bo‗g‗im xaltasi ichida, o‘zaro birlashuvchi suyaklar oralig‗ida Bo‗g‗im
bo‘shlig‗i bo‘ladi. Bo‘shlig‗larda yesa tinig‗ sinovial suYug‗lik bo‘ladi. SuYug‗lik
suyaklarning Bo‗g‗im Yuzalarini namlab turadi va ishg‗alanishdan sag‗laydi.
Bo‗g‗imlarning xarakati suyaklardagi Bo‗g‗im Yuzalarining shakliga bog‗lig‗.
Odatda bir suyakning Bo‗g‗im hosil g‗iluvchi uchi sharsimon bo‘lsa, ikkinchi
suyakning uchi shunga yarasha botig‗ bo‘ladi yoki suyakning uchi silindr shaklida
bo‘lsa, ikkinchisi shunga moslangan kemtik bo‘ladi va xokazo.
Bo‗g‗im Yuzalarini bir birlariga moslashtirish uchun Bo‗g‗im bo‘shlig‗i ichida
tolali tog‗aydan tuzilgan Bo‗g‗im lablari labrum glenoidale, chanog‗ va yelka
Bo‗g‗imlarida turli shakili tog‗ay plastinkalar (disk va menisklar disci va menisci
articularis-lar bo‘ladi. Bu disklar butun plastinka shaklida bo‘lib, tashg‗i uchasi bilan
Bo‗g‗im kapsulasiga yopishib turadi. enisklar yesa yarim o‘ shaklida bo‘lib, Bo‗g‗im
Yuzalarida jo‘lashgan. Tog‗aydan tuzilgan Bo‗g‗im lablari Bo‗g‗im uchasi
g‗irralarida jo‘lashib, uning Yuzalarini kengaytirib, chukurlashtirib Bo‗g‗im
boshchasiga moslashturadi.
Demak Bo‗g‗im hosil g‗ilishda ishtirok etuvchi suyaklar Bo‗g‗im boshlarining
shakliga g‗arab ularning xarakatlari aniklanadi. Odam organizmida bir o‘g‗li, ikki
o‘g‗li va ko‘p o‘g‗li Bo‗g‗imlar bo‘ladi. Masalan, Bo‗g‗imlar bir o‘k atrofida xarakat
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill
Livingstone, 2014
88
g‗ilsa (tirsak barmog‗lar Bo‗g‗imi), fakat bukib yoziladi. Bunday Bo‗g‗imlarni
tashg‗il kilayotgan suyaklarning uchi g‗altak yoki silindr shaklida bo‘ladi.
Umurtka pog‗onasi rivojlangan boylamga bo‘. Jumladan, bir biriga yakin
turgan umurtka ravoklari o‘rtasida sarg‗ish rangli boylam (ligamenta flava)
jo‘lashgan. Umurtkalarning kirrali yoki o‘tkir o‘siklari orasida o‘sik boylam
(ligamenta interspinalia) g‗amma ularning ko‘ndalang o‘sig‗lari o‘rtasida tortilgan
boylamlar ligamenta intertransverzaria bo‘ladi.
Umurtg‗alarning org‗a o‘tkir o‘sig‗lari orasidagi boylamlar, o‘sig‗larning
uchiga yetib, bir g‗birlari bilan tutashib o‘sig‗ usti boylami (ligamentum
supraspinale) nomini oladi. Bu boylam bo‘yin kg‗smida yaxshi rivojlangan bo‘lib,
bo‘yin (gardan) boylami (ligamentum nuchae) nomi bilan Yuritiladi.
Umurtg‗alarning Bo‗g‗im o‘sig‗lari o‘zaro Bo‗g‗im hosil kilib tutashsa, ular
tanalarining old tomonida oldingi, uzun boylam (ligamentum longitudinale anterius),
orka tomonida org‗a:.uzun boylam (ligamentum longitudinale posterius ) jo‘lashgan
bo‘ladi.
Birinchi, ikkinchi bo‘yin umurtkalari boshg‗a umurtkalardan farg‗li o‘larog‗,
o‘zaro Bo‗g‗imlar (articulatio atlantoaxiales lateralis) hosil kilib tutashadi. Ikkinchi
umurtkaning tishsimon o‘sig‗i birinchi umurtkaning oldingi ravog‗iga tutashib
articulatio atlantoaxiales mediana hosil qiladi. Bu Bo‗g‗imlar aloxida Bo‗g‗im xaltasi
bilan o‘ralgan. Atlantning old ravog‗i bilan ensa suyagidagi katta teshik g‗irrasining
old qismi oralirida parda (membrana atlantooccipitalis anterior) bo‘lsa, atlantning
orka ravojg‗i va ensa suyagining katta teshik g‗irrasidagi org‗a g‗ism oralirida org‗a
parda (membrana atlantooccipitalis posterior) jo‘lashadi. Shu bilan birinchi bo‘yin
umurtg‗asining turli tomonga (aylanma) xarakat kilishiga imkoniyat tug‗diradi. Bosh
skeleti ensa suyagining Yon g‗isimlarida jo‘lashgan do‘nglar vositasida birinchi
bo‘yin
umurtkasining
ustki
bo‘gim
chukurchasiga
Bo‗g‗im (articulatio
atlantooccipitalis) hosil kilib g‗o‘shiladi. Bir xil tuzilishga yega bo‘lgan bu ikki
Bo‗g‗im birgalikda bir xil, xarakatni amalga oshirganligi tufayli kombinasiyalangan
bo‘gim turkumiga kiradi, Bu bo‘gim ikkinchi bo‘yin umurtkasining tishsimon o‘sig‗i
bilan ensa suyagining nishabi o‘rtasida tortilgan boylam ligamentum arisis; dentis,
tishsimon o‘sig‗ning org‗asidan ko‘ndalang tortilgan boylam (ligamentum trasversum
atlantiva ularning tarmog‗lari: kanusimon boylam (ligamentum alarea bilan
mustaxkamlangan. Bu boylamlar dens Yonboshlaridan boshlanib condylus occipitalis
-ning medial tomoniga epishgan. Lig. Criciforme atlantis (krestsimon boylam) dens -
ning ko‘ndalang boylami bilan uzunasiga yo‘nalgan. Fibroz to‘kima tutami (fasciculi
longitudinalis- lig.supraspinale - ni davomi) dan tashkil topgan. I - II- boshg‗a
umurtg‗a Bo‗g‗imlari g‗alin fibroz parda(membrane tectoria) bilan g‗oplangan. Bu
Bo‗g‗imlar kallani umurtg‗a pog‗onasiga g‗o‘shib, mustaxkam ushlaydi. Kallani
xaddan tashkari aylanmasligini ta‘minlaydn.
Umurtg‗a pog‗onasi umurtkalarning o‘zaro ustma ust g‗o‘shilishan vujudga
keladi va katta Yoshdagi odamlarda "S" shaklida jo‘lashadi. Umo‗rta pog‗onasining
bo‘yin bel g‗ismi oldinga fiziologik g‗iyshaygan (lordoz) bo‘lsa, Ko‗krak va
dumg‗aza g‗isimlari org‗a tomonga fiziologik (kifoz) kiyshaygan bo‘ladi. Umurtg‗a
pog‗onasining bu kiyshaymalari yangi tuzilgan bolalarda sezilmaydi, keyinchalik
bola o‘tira boshlab, zo‘rg‗a Yurganda asta sekin paydo bo‘ladi. Umurtka pogonasi
89
boshni ushlab turadi, tananing tayanch vazifasini bajarib, tikka turishni ta‘minlaydi.
Umurtg‗a pog‗onasi kanalida orka miya tashki tasirotlardan saklanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |