Тошкент тиббиёт академияси фарғона филиали кафедра: Коммунал ва мехнат гигиенаси

6. Машғулот мазмуни:
6.1. Назарий қисм: 
Тупроқ ташқи мухитнинг асосий элементларидан биридир. Вируслардан 
то одамларгача, ўсимликлардан то хайвонларгача барчанинг хаёти тупроқ 
билан боғлиқ. Геолог ва тупроқшуносларнинг фикрича тупроқ тоғ 
жисмларининг устки қавати бўлиб ўша жинсларга сувнинг, шамолнинг, 
хавонинг биргаликдаги таъсири натижасида вужудга келган ташқи мухитнинг 
асосий элементидир. 
В.Р. Вилъямснинг фикрича тупроқни бамисоли ўлик бир тана деб 
хисоблаш катта хато хисобланади, чунки тупроқ жуда мураккаб минерал ва 
органик моддалар аралашмаси бўлиб, у бир дақиқа хам тинч холатда бўлмайди. 
Тупроқ қопламининг ўзгариши тупроқ жойларида яққол кўринмокда. 
Саноат корхоналари зич жойлашган худудларда тупроқ турли кимёвий 
элементлар, органик моддалар билан тўйинмокда, хатто ернинг рельефини хам 
ўзгартириб юбормоқда. Баъзи жойлар чуқурлашиб баъзи жойларда тепаликлар 
пайдо бўлмокда. Тупроқ таркибида жуда кўп микроорганизмлар мавжуд. 
Тупроқ юзасидаги микроорганизмлар қуёшнинг ультрабинафша нурлари 
таъсирида кирса 5-10 см чуқурликдагилари эса аксинча кўпаяди тупроқ 
микробларн овқат намлик ва хаво билан таминлайди. Бу омиллар тупроқ 
таркибидаги микроорганизмларни яшаши учун яхши шароит яратади. 
Микроорганизмлар органик моддаларнинг парчаланишига ёрдам беради. 
Тупроқда микроорганизмлардан ташқари бир хужайрали содда жониворлар, 
бактериофаглари, пашша тухумлари яшайди. Тупроқни гигиеник ва 
эпидемиологик жихатдан хавфли томони шундаки, микроорганизмлар анча 
узоқ яшайди. Масалан: ичбуруг микроблари тупроқда 25 кундан 100 кунгача 
қорин тифи қўзғатувчилари 100 кундан 400 кунгача яшайди. 
Тупроқнинг табий холатини айниқса саноат корхоналаридан чиқаётган 
чиқиндилар бузмоқда. Саноат корхоналаридан 2-12 км узоқликдаги масофадан 
симоб, маргимуш, фтор, қўрғошин, темир ва шу каби элементлар топилган. 
Улар ўсимлик таналарига ўтиб уларни зарарлаши мумкин. Ўсимлик таркибида 
саноат чикиндиларининг мавжудлиги хайвон ва инсонлар соғлиги учун катта 
хавф туғдиради. 

---

Н.И Хлебников кимё комбинатидан 1,5-2 км узоқдаги тупроқдан сулъфат 
кислота концентрациясини топган. 
Тупроқнинг 90 га яқин тури олимлар томонидан аниқланган, 7 турдаги 
тупроқ кўпроқ тарқалган. 
Тупроқлар фойдаланишига кўра 3 турга бўлинади: 
1. Турар жойларидан ташқаридаги табиий тупроқ. Бундай тупроқдан қишлоқ 
хўжалик экинларини экишда, қурилишларда фойдаланилади.
2. Турар жойлар учун ишлатиладиган сунъий тупроқ. Бундай тупроқлар 
қаторига ахоли турар жойларида хосил бўладиган, саноат корхоналаридан 
чиқадиган ахлат ва чиқинди аралаш тупроқларни турар жойларининг 
маданий қавати деб юритилади. 
3. Тупроқда сунъий копламаси, яъни асфалът бетон ва тош шағал билан 
қоплаш.
Тупроқнинг механик таркиби қуйидаги турларга бўлинади: қумли, қум 
тупроқли, қумлоқ тупроқли. 
Гигиенистлар учун тупроқнинг энг юза қавати яъни 20-25 см қисми 
ахамиятли хисобланади. Шу қават оркали атмосфера хавоси, қишлоқ хўжалик 
экинлари ифлосланади. Тупроқ қаватида сувларнинг шакилланиши рўй беради. 
Бу қават Гоффман зонаси дейилади. Сув тупроқнинг энг юза қаватида 
филтрланади - бу буғланиш зонаси бўлиб, унинг қалинлиги 1 м атрофида 
бўлади. Органик моддалар гумусга бой шу қаватда ўсимликлар илдиз отиб 
сувни бугланишини олдини олади ёки уни ривожлантириб юборади. Масалан 
шоли, кунгабоқар каби ўсимликлар тупроқдаги сувни кўп микдорда 
буғланишига ва тупроқни қуруқ холатга келишига сабаб бўлади. 
Сув буғланиш зонасидан фильтрланади. Бу тупроқнинг энг кучли қатлами 
бўлиб унда филтрланган сув ишланиши мумкин. Қатламнинг сув шимиш 
хусусиятига қараб хар бир м
3 
тупроқда 150 дан 350 метргача сув ушланиши 
мумкин. Бу қатламнинг қалинлиги 2 м бўлиб, ёғингарчилик сувлари шу ерда 
ушланиб қолади. 
Қишлоқ хўжалигида пестицидлар минерал ўғитлар, ўсимликларни химоя 
қилиш воситаларнинг тобора кўп ишлатилиши, тупроқда кимёвий моддаларнинг 
тўпланиб қолишига сабаб бўлмоқда. Улар хаво орқали ерга чиқиндиларнинг 
тўғридан-тўғри ташлаш оқибатида ёки дориланган уруғларнинг ерга экиш 
орқали тушиб тупроқни ифлослантирмокда. Айниқса хлор органик 
моддаларнинг тупроқда 5-10 йиллаб парчаланмай ётиши ташвишли муаммо 
хисобланмоқда.
Қисқа схематик кўринишда қишлоқ хўжалигининг кимёвий моддалари 
тупроқни ифлослантириш йўллари қуйидагича кўринишга эга . 

---

хаво оркали 
қишлоқ хўжалигидаги
дориланган уруғлар
кимёвий моддалардан 
орқали 
тупроқ 
фойдаланиш натижасида 
пестицидлар минерал 
ўғитлар ўсимликларни 
химоя қилиш воситаларини 
тупроққа тўғридан-тўғри солиш орқали 
Кейинги йилларда эса тупроқ кўпроқ фосфорорганик моддалар ва гербицидлар 
билан ифлосланмоқда. Хозирги вақтда ташқи мухит обьектларига турли 
саноат корхоналаридан, турар жойлардан, чорвачилик комплексларидан ва 
қурилиш обьектларидан жуда кўп миқдорда турли хил чиқиндилар тушмоқда. 
Улар тупроқнинг ифлослантирмоқда ва инсонлар саломатлигига салбий таьсир 
кўрсатмоқда.