Toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Fibrillyar tuzilmalar va mikronaychalar – hujayralarning tayanch 
-  harakat  tizimi  (sitoskeletini)  tashkil  etadi.  Fibrillalar  tizimiga 
mikrofibrillalar,  oraliq  filamentlar  kiradi.  Mikrofibrillalarning  qalinligi 
5-7  nm,  tarkibiga  antin,  tropomozion  kabi  oqsillar  kiradi,  ko‘proq 
sitolemma ostida joylashadi, hujayra karkasini hosil qiladi, hujayra ichi 
tuzilmalari harakatini ta’minlaydi.  
Oraliq  filamentlar  (mikrofilamentlar)  ham  ipsimon  tuzilmalar 
bo‘lib,  yo‘g‘onroq,  qalinligi  10  nm  atrofida  va  to‘p-to‘p  bo‘lib 
joylashadi,  hujayra  sitoskeletini  hosil  qilishda  qatnashadi.  Epiteliyda 
keratin oqsilini tutadigan tonofibrillalar shaklida, fibroblastlarda desmin 
oqsilini,  mushaklarda  miozin  oqsilini  tutadigan  mayda  iplarni, 
neyronlarda  neyrofilamentlarni  hosil  qiladilar,  asosiy  vazifasi  karkas-
tayanch hisoblanadi.  
 
14-rasm.  
A-sxema 
B-TEM 
1-ona sentriola 
(faol)  
2-undan chiquvchi 
mikronaychalar 
3-qiz sentriola 
 
Mikronaychalar  hujayralarda  doimiy  bo‘lgan  hujayra  markazi-
sentriola,  kiprikchalar,  xivchinlarni,  bo‘linayotgan  hujayralarda  esa, 
mitotik dukchani hosil qiladilar. Mikronaychalar ichi bo‘sh silindrsimon 
shakldagi tuzilmalar bo‘lib, ularning diametri 24 nm va tubulin oqsilini 
tutadi.  Interfaza  holatida  bo‘lgan  hujayralardagi  mayda  vakuolalar 
mikronaychalar orqali xarakat qiladi.  
Hujayra markazi – sentrosoma asosini 9 ta mikronaychalar tripleti 
(uchlik)  tashkil  etib,  ichi  bo‘sh  nayni  hosil  qiladi.  Interfazadagi 

---

 
30 
xujayralarda ikki sentriola bir-biriga perpendikulyar holda joylashadi va 
diplosoma deb ataladi. Xujayra bo‘linish vaqtida diplosoma  ajraladi  va 
ikki marta ko‘payib oladi (14-rasm).  
Kiprikchalar  plazmolemma  bilan  qoplangan  sitoplazma  o‘siqcha 
asosida sitoplazmada joylashgan bazal tanacha yotadi. Kiprikchalarning 
uzunligi  5-10  mkm.  Ular  ichida  o‘q  ip  aksolemma  yotadi.  Aksolemma 
ham  bazal  tanacha  ham  mikronaychalardan  tuzilgan,  farq  faqat 
mikronaychalar sonida bo‘ladi; kiprikchalarda mikronaychalar formulasi 
(9x2)  +2  bazal  tanachada  esa,  (9x3)+0  tashkil  etadi.  Kiprikchalar  asosi 
tubulin oqsilidan iborat. Kiprikchalar harakatlanganda ularning uzunligi 
o‘zgarmaydi.  Xivchinlar  ham  kiprikchalarga  o‘xshab  tuzilgan,  faqat 
ularning uzunligi ko‘proq, 100-200 mkmga yetadi.  
Kiritmalar  sitoplazmada  hujayralar  metobolizmga bog‘liq bo‘lib, 
yo‘qolib ketishi, paydo bo‘lishi mumkin. Kiritmalar turli  
 
 
xil 
bo‘ladi: 
trofik, 
sekretor, 
pigment 
va 
ekskretor. 
Trofik 
kiritmalar  oqsil,  yog‘,  uglevod 
kiritmalar. 
Xujayralarda–trofik 
kiritmalar ko‘p uchraydi, ular oqsil, 
uglevodlar, 
yog‘lar 
shaklida 
bo‘ladi.  Oqsil  kiritmalari  oddiy  va 
murakkab  oqsillar  holida  bo‘ladi. 
Bazida  oqsil,  uglevodlar,  yog‘lar 
bilan  birikkan holda  lipoproteidlar, 
glikoproteidlar 
shaklida 
ko‘p 
uchraydi.  Uglevodlar  ko‘pincha 
glikogen 
(masalan, 
jigar 
xujayralarida) shaklida bo‘ladi 
15-rasm. Yog‘ kiritmasi  
A – qora sudan bilan bo‘yalgan 
B – TEM  
 
 
Yog‘  kiritmalari  dumaloq  shaklda  turli  kattalikda  bo‘lib,  sintez 
jarayonida hosil bo‘ladi.