Millatni ma’rifatli qilish, g‘aflat uyqusidan ko‘zini ochish, jaholatda
qolib ketishga y o i qo‘ymaslik, zamon va dunyo voqealari bilan
tanishtirib borish, shular asosida xalqning milliy mustaqilligiga erishish
ma’rifatparvarlaming
asosiy
maqsadlaridan
boiib
hisoblanadi.
«Tariximizning so ‘nggi yuz yildan ortiqroq davrida xalqimizning eng
katta armoni bo ‘lib qolgan bugungi istiqlol kurtagi dastlab mana shu
jadidlar ko 'ksida nish urib yetilgan edi.
XX
asr o ‘zbek maorifi va madaniyati, qolaversa, bugungi
mustaqillik tafakkurimiz, ehtimolki, shu jadidlar oldida burchlidir.
«Usuli jadid», «usuli savtiya» nomlari bilan shuhrat topgan yangi
maktabni Turkistonda shular tashkil qilganlar. Shular birinehi boiib
zamonaviy oliy maktab g‘oyasini ilgari surdilar, nlab jamiyatlar,
shirkatlar uyushtirib, ular yordamida qanchadan-qancha yoshlami
taraqqiy qilgan Yevropa mamlakatlariga qishga yuborishga muvaffaq
boidilar. Oczbek teatrining birinchi gishtini qo‘ygan, nashru matbuotini
boshlab bergan ham shulardir.
Jadidlar ofiz hisoblaridan maktablar ochib, yosh avlodni istiqlolga
tayyorladilar, she’r va maqolalar, sahna asarlari orqali milliy ongni
shakllantirishga, milliy g4urur va iftixor tuyg‘ularini singdirishga
urindilar.
XIX asr oxirlari va XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan
jadidlik harakatlarining tepasida Mahmudxo6ja Behbudiy, Abdurauf
Fitrat, Abdulhamid Choipon, Munawar qori Abdurashidxonov,
Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, So6 fizoda, Hamza, Sadriddin Ayniy,
Tavallo singari xalqimizning nlab fidoiy farzandlari, shoim adiblari,
davlat va siyosat arboblari turgan edilar.
Turkiston jadidlarining otasi MAHMUDXO‘JA BEHBUDIY
(1878-1919) Turkiston yoshlarini ilm ma’rifatli qilish trisidagi
oyalami targib qilganda, u ikki toifadagi maiumotli kishilami
tayyorlashni nazarda tutadi: bir toifadagilar — diniy ma9lumotli
kishilar boiib, ular millatning diniy murabbiylari sifatida islomning
sofligini muhofaza qilishlari zarurligini, ikkinchi toifadagilar esa
dunyoviy bilim egalari boiib, ular ijtimoiy hayotda musulmonlar
manfaatlarini himoya qilishlari kerakligi to‘g‘risida shunday deb
yozadi: «Bulaming (ya’ni o*sha joylarda o*qib kelganlarning —
muallijlar ta ’kidi), —
Misrdan kelgani olimi dunyovi zamona bo‘lib, din
va millatimizni dunyo va oxiratda obod bo ‘lishimizga sabab bo ‘ladilar.
Peterburgdagi tibbiyot, huquqiya, xikmiya, olimiya va adliya
maktablarida o ‘qiganlarimiz tabib, muallim, ahli huquq va hokim
539
bo ‘lib, davlat ishlariga va hukumat mansablariga aralashib, sizga naf
yetkurar. Bu ilmlardan o ‘qib, yuqorida bayon bo‘lgan podsholik
mansablariga kirib, din va millat, vatan va davlatga xizmat qilmoqni
shariat aslo man qilmaydi».1 Behbudiyning bu qarashlari, ayniqsa,
«Padarkush» «Otasini o *ldiruvchi» pesasidagi ziyolining savodsiz
boyga giini diniy va dunyoviy ilmlardan xabardor qilish borasidagi
quyidagi nasihatlarida ochiq-oydin ko‘rinadi:
«Biz musulmonlarg ‘a, alalxusus, bu zamonda ikki sinf ulamo
kerakdir: biri ilmi diniy, digari olimi zamoniy, olimi diniy; imon, xatib,
mudarris, muallim, qozi, mufti bo ‘lib, (ular) xaloyiqni diniy va axloqiy
hamda ruhoniy ishlarini boshqarar.
Olimi zamoniy bo ‘Imoq uchun bolalarni avvaldan musulmoncha xat
va savodini chiqarib, zarurati diniya va millatimiz tilini bildirgan
so ‘ngra, hukumatimizni nizomli maktablariga bermoq kerakdir, ya fni
gimnaziya va shahar maktablarini o ‘qib tamom qilganlaridan s o ‘ng
Peterburg, Moskva dorilfununlariga yuborib, doktorlik, zakonchilik,
injenerlik, sudyalik, ilmi sanoat, ilmi iqtisod, ilmi hikmat, muallimlik va
boshqa ilmlarni o ‘qitmoq lozimdir.
Rusiya vataniga va davlatini bilfe 7 (amalda) sherik bo ‘Imoq
kerakdir va davlat mansablariga kirmoq lozim. Toki maishat va ehtiyoj
zamoniyasi to ‘g ‘risida vatan va millati islomga xizmat qilinsa va ham
davlati Rusiyaga sherik bo ‘linsa, hattoki shu tariqa Farangiston
(Fransiya), Amerika va Istanbul dorilfununlariga tajriba uchun
yubormoq kerakdir. Hazrat payg ‘ambarimiz: ilm Xitoyga ham bo ‘Isa
talab qilingiz, demadularmu? (Boy uyquda) Bu ishlar bo ‘Imas, magar
pul ila va sizdek katta boylarni himoyatisiz. Chunonchi Kavkaz,
Orenburg va Qozon musulmonlarini boy va ahli g ‘ayrati ilm y o ‘liga
ko ‘p pul sarf etarlar va kambag‘al bolalarini o ‘qitdirarlar. (Boyga
qarab:) Albatta, so ‘zlarimga tushungansiz, janobi boy! Boy bobo!»?
Umuman, Behbudiyning «Padarkush» dramatik asarining asosini
ma’rifatparfarlik oyasi tashkil etadi. Chunki Behbudiy xalq taiim i,
yoshlar va kattalar ocrtasidagi munosabatlami ziga xos y o i bilan
badiiy ifoda etgan. Mazkur asarda ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi
g‘oyat jiddiy, nozik, qaltis munosabatlar taiim-tarbiyadagi bosh masala
tarzida talqin etiladi.
Behbudiyning «Padarkush» asari Turkiston xalqlarining qalbini
muttasil hayajonlantirib kelayotgan muammolarga bagishlanganligi va
Do'stlaringiz bilan baham: 
