Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 Abu Nasr Forobiy. Baxt-saodatga erishuv haqida. Risolaiar. -T.:  «Fan»,  1975,76-bet.

2 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. -T.: «Ma'naviyab>,  1998. 36-beL

12

---

Pedagogika  tarixi  fanining  maqsadi  -   qadimgi  0 ‘rta  Osiyo 

hududida,  shuningdek,  dunyoning  boshqa  mintaqalarida  pedagogik 

fikrlar  taraqqiyotini,  buyuk  Sharq  mutafakkirlari  va  ma’rifatparvar 

shoirlari  hamda  jadidlaming  taiim-tarbiya  nazariyasiga  qo‘shgan 

hissalarini, mustaqillik davrida zamon va makon talabiga javob beruvchi 

milliy  maktab  va  milliy  pedagogikani  rivojlantirish  hamda  taiim- 

tarbiyaning  nazariy  asoslarini  yaratish  qonuniyatlarini  o‘rganishdan 

iborat.  Zero, boshqa ijtimoiy  hodisalar singari  taiim-tarbiyaning paydo 

boiishi va rivojlanishi ham maium obyektiv qonuniyatlar asosidi sodir 

boiadi.  Pedagogika  tarixi  fani  vazifalaridan  biri  ana  shu  obyektiv 

qonuniyatlami  aniqiashdan  iborat.  Klaiumki,  ijtimoiy  fanlaming 

qonuniyatlari  ham  obyektiv  xarakterga  ega.  Ular  maium  joyda, 

mamlakatda  ayrim kishilar tomonidan  ochilishi,  kashf etilishi  mumkin. 

Lekin  bu  obyektiv  qonuniyatlaming  ta’sir  doirasi  juda  keng  boiadi, 

ayrim  millat,  mamlakat,  mintaqa  doirasi  bilan  cheklanmaydi.  Bu  fan 

erishgan yutuqlar ham butun insoniyatga foyda keltirishi lozim.

Pedagogika  tarixi  fanining  ilmiy-nazariy,  ijtimoiy-amaliy 

vazifalari quyidagilardan iborat:

-   taiim-tarbiya  qonuniyatlarini  umuminsoniy  va  milliy,  ijtimoiy 

hodisa sifatida,  shuningdek, jamiyatning  o‘zgaruvchan  ehtiyojlari  bilan 

bogiiq holda o‘rganish;

-   taiim-tarbiyaning  maqsadi,  mazmuni  shakllarini  jamiyatning 

iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan bogiiq holda yoritish;

-   o‘tmishda  pedagogika  ilmi  va  taiim-tarbiya  sohasi  orttirilgan 

ijobiy  tajribalami  umumlashtirish  va  amaliyotga  tatbiq  etish  usullarini 

ko‘rsatib berish;

-  ijtimoiy-pedagogik fikrlar taraqqiyotining har bir bosqichida 0 ‘rta 

Osiyo  hududida  va jahonning  boshqa  mintaqalarida  pedagogik  fikrlar 

rivojlanishini va taiim-tarbiya holatini tarixan haqqoniy tasvirlash;

-   pedagogik-tarixiy  bilimlar  -   boiajak  iqtisodchi  pedagoglaming 

milliy,  tarixiy,  ma’naviy-pedagogik  ongini  shakilantirishga  faoi  ta’sir 

etishini nazarda tutish va h.k.

Pedagogika  tarixi  ham  mustaqil  fan  sifatida  o‘ziga  xos  ilmiy- 

tadqiqot metodlari va  manbalariga egadir. Odatda, pedagogik-tarixiy 

sohadagi  izlanishlarda  quyidagi  ilmiy  tadqiqot  metodlari  qoilaniladi: 

arxeologik  va  tarixiy  yodgorliklami,  xalq  og‘zaki  ijodi  materiallarini, 

buyuk  mutafakkirlar  va  ma’rifatparvarlaming  taiimiy-badiiy  va 

pedagogik-tarixiy  asarlarini,  turli  davrlarda  yaratilgan  qoiyozmalar  va 

nashr  etilgan  asarlami,  vaqtli  matbuot  materiallarini,  o‘quv  rejalari,

13

---

dasturlari,  darslik,  o‘quv  qoilanmalarini,  taiim   muassasalarini 

nizomlari  va taiim   muassasalari  faoliyatiga doir hujjatlami,  tarbiyachi 

va  tarbiyalanuvchilaming  xotirasi  va  esdaliklarini,  davlat  va  xalqaro 

tashkilotlaming  maorif,  madaniyat,  taiim-tarbiyaga  doir  statistik 

maiumotlarini,  turli  mintaqadagi  pedagogik  jarayonlami  aks  ettirgan 

pedagogik  asarlami  o‘rganish  va  h.k.  Shuningdek,  umumlashtirish 

uchun  sotsiologik,  matematik  tadqiqot  usullaridan  ham,  pedagogika 

nazariyasida  qoilaniladigan  ilmiy  tadqiqot  metodlaridan  ham 

foydalanish mumkin.

Pedagogika  tarixi  fanining  manbalariga  quyidagilar  kiradi: 

0 ‘zbekiston  Respublikasining  Konstitusiyasi,  «Ta’lim  to‘g‘risida»gi 

Qohun  va  «Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»,  «Xalq  og‘zaki  ijodi», 

«Avesto»,  «  0 ‘rxun-Enasoy  bitiklari»,  Qur’oni  Karim,  Hadislar,  Al- 

Xorazmiy,  Ahmad  al-Farg‘oniy,  Abu  Nasr  Forobiy,  Abu  Rayhon 

Beruniy,  Ibn  Sino,  Yusuf  Xos  Hojib,  Ahmad  Yugnakiy,  Kaykovus, 

Sa’diy,  Abdurahmon Jomiy,  Alisher Navoiy,  Koshifiy,  Ulug‘bek,  Amir 

Temur va boshqa mutafakkirlaming, shuningdek, ma’rifatparvar shoirlar 

va  jadidlaming  pedagogik  asarlari,  turli  davrlarda  yaratilgan  o‘quv 

rejalari,  dasturlari,  darsliklar,  o‘quv  qoilanmalari,  arxiv  materiallari  va 

taiim-tarbiya muassasalari faoliyatiga doir boshqa hujjatlari.

Pedagogika  tarixi  fanining  boshqa  fanlar  bilan  aloqadorligi 

barcha pedagogik yo‘nalishdagi  bilimlami  o‘z ichiga oladi.  Pedagogika 

tarixi  faqat  pedagogika  nazariyasi  va  amaliyoti  bilangina  emas,  balki 

jamiyat  tarixi,  falsafa,  psixologiya  va  boshqa  barcha  fanlami  o‘qitish 

metodikalari  tarixi  bilan  ham  bogiiqdir.  Buni  anglash,  e’tiborga  olish 

pedagogik hodisalami u yoki bu jamiyat tarixi bilan uzviy bogiiq holda 

qarashga imkon beradi va pedagogik-tarixiy hodisalami soxtalashtirishni 

bartaraf etadi.

0 ‘zligini  anglamagan,  o‘tmishini,  umumbashariy  va  milliy 

qadriyatlami,  milliy  g‘urur,  milliy  ma’naviyatni  bilmagan  o‘quvchi- 

talaba  yoshlarimiz  jamiyatda  sodir  boiayotgan  ijtimoiy-iqtisodiy, 

siyosiy-huquqiy  va  ma’naviy-ma’rifiy  hodisalaming  mohiyatini  to iiq  

anglay olmaydi, kelajakni ham ko‘z oldiga keltira olmaydi. Bu obyektiv 

qonuniyat,  ayniqsa,  yosh  avlod  tarbiyachilari  -   boiajak  pedagoglarga 

hammadan ko‘proq taalluqlidir.  Boiajak pedagoglar ijtimoiy-gumanitar 

va ixtisoslik fanlari qatorida pedagogika va psixologiya fanlarini o‘qitish 

metodikasini,  taiim-tarbiya  nazariyasi  va  amaliyoti  bilan  bir  qatorda 

pedagogik fikrlar tarixini ham bilishlari talab etiladi.

14

---

MaMumki,  pedagogik-tarixiy  hodisalami  o‘rganish  masalasida 

fanda  turli  xil yondashuvlar vujudga kelgan.  Ayrim olimlar tarbiyani 

biologik  hodisalar  qatoriga  kiritadi  va  tarbiya  tarixini  inson  zotining 

evolutsion  rivojlanishi  nuqtayi  nazaridan  talqin  etadi.  Ba’zilar 

pedagogika  tarixi  taiim-tarbiya  nazariyasi  va  amaliyotini  falsafiy- 

axloqiy  jihatdan  bayon  etadi.  Ba’zi  olimlar  taiim-tarbiya  nazariyasini 

inson  madaniyatining  tarkibiy  qismi  sifatida  tahlil  etsalar,  ko‘pchilik 

olimlar  pedagogik  nazariyalar  va  amaliyotni  ilohiy  taiimotlar  asosida 

tahlil qilganlar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropada yashagan 

olimlar  tarbiyaga  jamiyatni,  shaxsni  o‘zgartirish  quroli  sifatida 

qaraganlar.

Moddiy  olamni  (dunyoni)  anglash,  ilmiy  bilishda  tarixiylik 

tamoyiliga  amal  qilinadi  va  ijtimoiy  hodisalar  atroflicha,  yaxlit 

hamda  rivojlanish  jarayonida  o‘rganiladi.  Bunday  yondashuv 

pedagogik  hodisalaming mohiyati  va  aloqalarini  u  yoki  bu  tarixiy  davr 

xususiyatlari  bilan  bogiiq  holda  o‘rganishga,  taiim-tarbiya  tizimi  va 

taiim-tarbiya  an’analari  bilan,  o‘tmishda  (o‘sha  davrda)  yashagan 

allomalar  va  pedagoglaming  pedagogik  qarashlarini  falsafiy  taiimiy- 

axloqiy g‘oyalari bilan bogiiq holda o‘rganishga imkon beradi.

Pedagogika  tarixi  -   taiim-tarbiyaning  tarixiy  tajribasini,  jahon 

madaniyatini  rivojlanishi  (sivilizatsiyasi,  ya’ni  tamadduni)ni  hozirgi 

zamon  bilan,  har  bir  xalq  madaniy  va  pedagogik  fikrlari  taraqqiyotini 

butun insoniyatning sivilizatsiyasi (tamadduni) bilan uzviy bogiiq holda 

o‘rganishni  taqozo  etadi.  Pedagogik-tarixiy  hodisalar,  g‘oyalar, 

nazariyalar,  qarashlami  bayon  etish  mantiqi  va  xarakteri  pedagogika 

tarixi fanini talabalar tomonidan oson o‘zlashtirishiga imkon yaratadi.

Taniqli 

pedagog 

olim 

Malla  Ochilovning 

ta’kidlashicha, 

O‘zbekistonda  pedagogika  tarixini  yaxlit,  yagona  madaniy,  pedagogik 

tarixiy  jarayon  sifatida  yoritish  uchun  shartli  ravishda  quyidagicha 

beshta davrga boiib o‘rganish maqsadga muvofiq:

1.  Qadimgi  zamonlardan  arablar  istilosigacha  (VII  asrgacha) 

boigan davr.

2.  VTII  asrdan XIX asr o‘rtalarigacha -  Turkistonni  chor Rossiyasi 

tomonidan bosib olinguncha o‘tgan davr.

3. XIX asming 60-yillaridan XX asr boshlarigacha o‘tgan davr.

4.  1917-20-yillardan  (oktyabr  inqilobidan)  1991-yilgacha  o‘tgan 

davr.

15

---

5. 

O‘zbekiston  Respublikasining  mustaqillikka erishgan va hozirgi 

kunda pedagogik-tarixiy rivojlanish davri.1