Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

tafakkuri 

taraqqiyotida  benihoya  katta  rol 

o ‘ynagan 

Komil  Xorazmiy 

o‘zidan  keyingi  Xorazmdagi  ilg‘or  ijtimoiy-pedagogik  fikrlaming 

ravnaq topishiga samarali ta’sir ko‘rsatdi.

Komilning  fikricha,  har  bir  kishining  xalqparvarligi  va  madaniyat- 

liligi  ilm-fanning  taraqqiyotiga  munosib  hissa  qo‘shishi  bilan  belgila- 

nadi:  shoir «Emas bu dunyoda mulku mol kamol, xusul ilmu hunar keldi 

bezavol»,  debgina  qolmasdan,  ilm-fanning  bezavolligi  uchun  kurashdi. 

U,  shaxs  kamolga  yetmoq  uchun  ilm  olsin,  hunar  o‘rgansin,  ammo 

jamiyatda tutgan mavqeidan foydalanib, qabihlik yoiiga kirmasin, deya 

alohida  eslatadi.  Uning  «Komil  m a’nosi  tahsil  ilm  xoldurur  va  hosil 

aylagusi mahz qiyluqol kamol», — misralari nihoyatda o‘rinlidir.

Komil  «Kamol»  radifli  g‘azalida  ilmu  fan  insonning  qush  kabi 

parvozi — kamoloti uchun qanot boiadi degan g‘oyani ilgari suradi: 

Kamol bergusidir so‘zga shuhratu ta’sir,

Bu qushga qilgali parvoz parru bol kamol.

Komilning  ma’rifatparvarlik  g‘oyalari  uning vatanparvarlik g‘oyalari 

bilan uzviy bogiiqdir. U o‘z vataniga sodiq vatanparvar boiib, unga jonini 

fido etishga tayyor edi. Shoir o‘z vatanini jondan aziz ko‘rgani uchun har 

qanday  mashaqqat  va  azobu  uqubatlarga  bardosh  berib,  unga  xizmat 

qilishni  o‘zining  muqaddas  burchi  deb  bildi.  Komilning  «G‘urbat  aro» 

radifli g‘azali vatanparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgandir:

510

---

Nihon o‘t o‘zni vatan qofi ichra anqodek,

Senga yo‘q bo6lsa murod ishtihor g‘urbat aro,

Vatanda sokin o‘!ub sayr et olami bolo,

Safarni aylamagil ixtiyor g‘urbat aro.

Komil oczining axloqiy qarashlarida ta’magirlik,  ikkiyuzlamachilik, 

johillik, tekinxo6rlik, malomat, tuhmat, jaholatni qoralaydi. Shoir yomon 

odat,  noma’qul  xulqni  inson  uchun  begona  deb  bilishadi.  U  bema’ni 

so‘zlovchilami bemahal qichqirgan xo‘rozga o6xshatadi:

Mahofil ichra so‘z og6oz qilmali hangom,

Boshiga tig4 tegar bemahal chaqirsa xo‘roz.

Komil  hayotdagi  barcha nosozliklaming oldini olishni  odamlaming 

yaxshi  xulq  va  fazilatlar  kasb  etishi  bilan  bogiaydi.  Shoir  bu  fikmi, 

parvonani o4rtagan sham monand o‘zi ham kuyib tamom boiadi, degan 

hikmat  darajasidagi  ajoyib  timsol  bilan  ifoda  etadi.  Shoir  bu  bilan 

odamlar bir-biriga yomonlik qilmasligi kerak, aks holda bu yomonlik bir 

kuni uning o6ziga ham qaytishi mumkin demoqchi boiadi:

Birovni yoqsa kishi yongay o‘zi ul o4tg4a,

Ki sham o6rtadi parvonalarni, topdi gudoz.1'

Muhammad  Rasul  Polvonniyoz  o*gii  Mirzo  (1840-1923)  esa 

otasi Komil Xorazmiy  boshlab bergan xayrli ishning davomchisi boidi. 

«U Xorazm  maqomlarini  yetti  maqomga  chiqardi,  ashula  va  cholg‘u 

kuylarini  tamburga  moslab  nota yozdi.  Shu  bilan  birga  Mirzo  tuzgan 

notadagi belgilar otasinikidan ancha farq qilar edi. Agar notada Komil 

Xorazmiy  tanbur  pardasini  ko ‘rsatadigan  chiziqni  bosishni  ust 

tomoniga,  qaytishi  uchun  esa  uni  ost  tomonidan  ko‘rsatsa,  Mirzo 

otasining ixtiro qilgan notasini quyidagicha o ‘zgartiradi va uni tuzatadi: 

«l-yuqori pardalardan pastga  tomon yoki pastki pardalardan yuqoriga 

tomon  chiqilib  tushilganini  ko ‘rsatish  uchun  pardalardan  o ‘rnida 

bo ‘Igan  ufqiy  chiziqlar  orasida  chizilaturgan  chiziqni  mayil  hamda 

bitishiq  emas,  balki  omudiy  hamda  ayrim  chiziq  qiladi.  2- 

shashmaqomning  butun  nag ‘malarini  xonalarga  ajratadi.  3-har  bir 

maqomning boshida  bu  maqomga maxsus  usulni ham yozadi.  4-aytimli 

(go‘yonda 

bila) 

chalinaturg‘an 

nag‘malami 

ayrim 

aytimsiz 

(go ‘yondasiz)  chalinaturg ‘an-nag ‘malarni ayrim  bir mo ‘Ijalla qilib ikki 

m o‘Ijalla  notani  ishlab  chiqaradi.  Aytimli  nag‘malarga  maxsus

1