Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

na.rsala.rdan  murakkab  narsalarga»,  «osonroq  na.rsala.rdan  qiyinroq 

narsalarga»,  «ma’lum  narsadan  noma’lum  narsaga»  o‘tish  kerak, 

degan qoidalar bilan bogiangan ta’limdir.

Disterveg  o‘rganilayotgan  materialni  ongli  o‘zlashtirishga  katta 

ahamiyat beradi. 0 ‘quvchi-talabalaming o‘rganilgan material mohiyatini 

ravshan  va  aniq  bayon  qilib  bera  oladigan  boiishi  shu  materialning 

o‘zlashtiriiganligini  ko‘rsatuvchi  belgilaming  biridir.  U  o‘qitilayotgan 

materialning mustahkam o‘zlashtirilishiga ko‘p e’tibor beradi va o‘tilgan 

material  esdan  chiqib  qolmasligi  uchun  uni  tez-tez  takrorlab  turishni 

maslahat beradi.

Distervegning  haqqoniy  ravishda  ta’kidlashicha,  muvaffaqiyatli 

taiim   hamisha  tarbiyalovchi 

xarakterda  boiadi.  Bunday  taiim  

o‘quvchi-talabalaming  aqliy  kuchlarinigina 

o‘stirib 

qolmay,  balki 

uning shaxsini, irodasini, sezgilarini, xulq-atvorini ham kamol toptiradi.

Distervegning  fikricha,  o‘qitish  chog‘ida  o‘quvchi-talabalaming 

tashabbuskorligini  o‘stirish,  ulami  bilimlar  biian  qurollantirish 

o‘qituvchi rahbarlik rolini o‘ynaganidagina mumkin boiadigan ishdir. U 

taiimning  muvaffaqiyatli  boiishi  oqibat natijada darslik yoki  metodga 

emas, balki o‘qituvchiga bogiiq deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, yaxshi 

o‘qituvchi  o‘z  fanini  mukammal  egallab  olgan  boiishi  hamda  o‘z 

kasbini  va  bolalami  sevishi  kerak.  Dars  chogida  hamma  taiim  

oluvchilar  tetik  boiib  turishi,  o‘qituvchi  g‘ayrat  bilan  dars  berib, 

o‘quvchi-talabalaming  aqliy  kuchini  uyg‘otishi,  ulaming  irodasini 

mustahkamlashi,  ulaming  xarakterini  tarkib  toptirishi  kerak.  0 ‘quvchi- 

talabalar  o‘zlarining  olg‘a  borayotganliklarini  hamisha  sezib  turishlari 

lozim.  Yaxshi  o‘qituvchi,  -   deydi  Disterveg,  -   o‘zining  tarbiya

670

---

prinsiplarini  qafiyat  bilan  og‘ishmay  o‘tkazib  boradi,  bu  prinsiplardan 

hech  qaytmaydi.  0 ‘qituvchi  muttasil  o‘z  ustida  ishlashi  lozim. 

Shundagina  u  o‘quvchi-talabalami  bilimlami  egallashda  matonatli 

bo‘lishga o‘rgatadi va ulami o‘z yoilarida uchraydigan qiyinchiliklami 

yenga oladigan qilib tarbiyalaydi.  Disterveg  o‘qituvchining  mustahkam 

xarakteri  va  o‘tkir  iroda  kuchi  ham  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega 

ekanligini  ta’kidlaydi.  0 ‘qituvchi  qattiqqo‘1  va  talabchan  boiish  bilan 

birga,  adolatli  boiishi  ham  kerak,  faqat  shundagina  u  o‘z  o‘quvehi- 

talabalari  orasida  obro‘  qozonishi  mumkin.  0 ‘qituvchi  haqiqiy  inson, 

mustahkam e’tiqodli boiishi lozim, deydi.

Distervegning  fikricha,  «yomon  o‘qituvchi  haqiqatni  aytib  berib 

qo‘ya  qoladi,  yaxshi  o‘qituvchi  esa  haqiqatni  topishga  o‘rgatadi».  U 

o‘qituvchilarga  o‘z  bilimlarini  qanday  qilib  oshirishlari  to‘g‘risida  bir 

qancha qimmatli maslahatlar beradi, o‘qituvchilarga o‘zlari o‘qitayotgan 

fanga  taalluqli  asarlami  birinchi  navbatda  o‘qishni  tavsiya  qiladi, 

shuningdek,  o‘qituvchi  tarix  va  adabiyotni  bilishi,  pedagogika, 

psixologiya  va  metodikaga  doir  chiqayotgan  yangi  asarlami  kuzatib 

borishi  kerak,  deb  ta’kidlaydi.  Disterveg  o‘qituvchilami  amaliy 

pedagoglik mahorati va malakalari bilan qurollantirishga katta ahamiyat 

berdi.

KONSTANTIN  DMITRIEVICH  USHINSKIY  (1824-1870)

psdagoglik faoliyatini  ilmiy-ijodiy  ish bilan birga qo‘shib olib  bordi.  U 

«Kameral  fanlarni  o‘qitish  haqida»  degan  asarida  oliy  o‘quv 

yurtlaridagi  mavjud  o‘qitish  tnzimiga  nisbatan  tanqidiy  ko‘z  bilan 

qaradi.  Hukumat  tomonidan  erkinlik  berilishini  talab  etdi.  0 ‘qitish 

tizimini  yaxshilashga  oid  yirik  uslubiy  muammolami  o‘rtaga  qo‘yib, 

ulami qanday hal etish yoilarini ko‘rsatib berdi.

I 

va  II  o‘quv yillari  uchun «Ona  tili»  darsligi  nashr etildi  va unga 

«Muallimlar  uchun  qo‘llanma»  degan  metodik  asarililova  qilindi. 

1870-yilda  esa  III  o‘quv  yili  uchun  ham  «Ona  tili»  darsligi  bosilib 

chiqdi.  Bundan  tashqari,  Ushinskiyning  pedagogika  sohasidagi  asosiy 

nazariy  asari  hisoblangan  «Kishi  -   tarbiya  predmeti  sifatida» 

(«Pedagogik  antropologiyadan  tajriba»)  nomli  asari  ayrim jildlarga 

boiinib nashr qilina boshladi.  1867-yilda bu asaming I jildi,  1869-yilda

II jildi bosilib chiqdi.

K.D.Ushinskiyning  xizmati  shundaki,  u  o‘z  vataniga,  o‘z  xalqiga 

xizmat  qilishni  pedagogik  faoliyatining  asosiy  burchi  deb  hisobladi. 

Uning ilmiy-amaliy pedagogik faoliyatining asosiy g‘oyasi va yo‘nalishi 

ham 

yuqoridagi 

asarlari 

bilan 

bevosita  bogiiqdir. 

U 

rus

671

---

pedagogikasining  o‘ziga  xosligini,  milliy  xususiyatlarini  himoya  qildi, 

shuningdek, tarbiya xalqchil boiishi lozim, deb hisobladi.

Xullas, 

K.D.Ushinskiy 

pedagogik  taiimotining 

mazmuni, 

tamoyillari, shakl va metodlarini ishlab chiqishda ham ko‘p ishlar qildi. 

U  taiimni  va  uning  ko‘rsatmaliligini,  ongli  va  uzviy  taiim-tarbiya 

masalalarini  ishlab  chiqdi,  o‘qitish  shakl  va  metodlarining  rang- 

barangligiga erishishni talab etdi.

Shuningdek,  o‘qituvchining  mehnatini  va  uning  tarbiyalanuvchi 

shaxsga ta’sirini yuqori baholadi.

LEV  NIKOLAEVICH 

TOLSTOY 

(1828-1910) 

o‘zining 

pedagogik  faoliyatini  pedagogika  sohasida  nodir  asarlar  yaratish  bilan 

birga  1859-yilda  Yasnaya  Polyanada  o‘z  hisobiga  dehqonlaming 

bolalari  uchun  maktab  ochdi  va  taklif  etilgan  o‘qituvchilar  bilan 

birgalikda  unda  mashg‘ulotlar  olib  bordi.  Shuningdek,  u  T oia 

gubemiyasida maorif ishlarini  qayta tashkil  etishda jonbozlik ko‘rsatdi. 

Bu davrda uning tashabbusi bilan 20 dan ortiq maktab ochildi.

0 ‘zining  maorif  sohasidagi  tajribalarini  keng  yoyish  maqsadida 

L.N.Tolstoy  1862-yildan boshlab «Yasnaya Polyana» nomli pedagogik 

jumalini  chiqara  boshladi  va  uning  sahifalarida  «Xalq  maorifl 

to‘g‘risida»,  «Savodga  o‘rgatish  metodlari  haqida»,  «Maktablar- 

ning  erkin  tarkib  topishi  va  rivojlanishi»,  « 0 ‘quvchilarning  eng 

yaxshi insholari» kabi bir qator maqolalarini eion qildi.

Tolstoy o‘zining pedagogik asarlarida o‘qitish nazariyasi masalalari 

yuzasidan bir qancha original didaktik g‘oyalami ilgari surdi.

60-yillaming boshida Tolstoy pedagoglik ishiga astoydil kirishib, bu 

sohada  uzluksiz izlanish  olib  boradi va  «har bir maktab  o ‘ziga xos  bir 

ta'lim-tarbiya  laboratoriyasi  bo‘lishi  kerak»  degan  talabni  qo‘yadi, 

uning  Yasnaya  Polyanadagi  maktabi  ham  o‘ziga  xos  tajriba 

laboratoriyasi  edi.  0 ‘qituvchining  o‘quvchilar  bilan  erkin  suhbati 

asosida tashkil etilgan bu maktabda 7 yoshdan  13 yoshgacha boigan 30- 

40  nafar  dehqon  bolalari  o‘qir  edi.  Bolalardan  tashqari,  har  yili 

qishloqdagi  3-4  nafar  katta  yoshdagi  kishilar  ham  taiim   olar  edilar. 

Tolstoy  o‘zi  tashkil  etgan  maktab  uchun  unda  beriladigan  o‘qitish 

mazmunini  ham,  o‘quv  rejasini  ham  mustaqil  tarzda  ishlab  chiqdi. 

Chunonchi, uning  maktabida,  o‘qish, yozish,  husnixat,  grammatika,  din 

darsi,  rus  tarixidan  hikoyalar,  arifmetika,  tabiiyot  va  geografiyadan 

elementar  bilimlar  berilar,  rasm  va  ashula  o‘rgatilar  zdi.  Rus  tili 

darslarida  Tolstoy  o‘quvchilarga  badiiy  hikoyalar  shaklida  tabiiyot, 

geografiya  va  tarixdan  maiumotlar  berardi.  U  bunday  hikoyalaming