Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Aylagil ma9shuqlikni ixtiyor, ey gulbadan.

Kishi gar sodiq ersa ishq arb bu yangligS 

Boiur Feruz baxtu kamron ohista-ohista.

Shunday  qilib,  ma’rifatparvarlik  g4oyalari  Muhammad  Rahimxon 

Feruz  faoliyatida  o4zining  amaliy  mohiyatini  namoyon  qila oldt  Feruz 

o‘z  faoliyatida  Xorazmning  istiqloli  uchun  kurashib,  xalqni,  unga 

tegishli  barcha  ma’naviy  boyliklarini  insoniyat  sarvari  timsolida talqin 

qildi.  Bu  merosni  har  tomonlama  o‘rganish,  ilmiy-adabiy,  falsafiy, 

tarixiy,  huquqiy,  tarbiyashunoslik,  san’atshunoslik  nuqtayi  nazaridan 

yirik  ilmiv  tadqiqot  ishlarini  olib  borish  o‘zbek  madaniyatini 

rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

505

---

6.5. KOMIL XORAZMIY VA MUHAMMAD RASUL 

MIRZONING MA’RIFIY-AXLOQIY QARASHLARI

Muhammadniyoz  Komil  Xorazmiy  (1825—1899)  o‘zbek  adabi- 

yoti,  musiqashunosligi  va  tarbiyashunosligi  taraqqiyotiga  katta  hissa 

qo‘shgan  zabardast  shoir  va  mohir  bastakor  boiish  bilan  birga  yirik 

davlat arbobi, tarjimon va xattot ham edi.

Pahlavon  Niyoz  Muhammad  1825-yilda  Xivadagi  madrasa 

mudarrisi  Abdulla  Oxun  oilasida  tug‘ildi.  «Pahlavon»  uning  laqabi, 

«Komil»  (kamolotga erishgan) esa adabiy taxallusidir. Otasi o‘z o‘giini 

yaxshi  tarbiyalash  barobarida  uning  xat-savodini  chiqarish  uchun  ham 

harakat  qilib,  masjid  qoshidagi  maktabga  o‘qishga  berdi.  Maktabdan 

keyingi vaqtlarda esa saboqni  o‘z  otasidan oldi.  Abdulla Oxun  o‘g‘liga 

arab,  fors  tillarini  o‘rgatdi,  adabiyot  va  musiqaga  havas  uyg‘otdi. 

Bo‘lg‘usi  shoir madrasada o‘qib yurgan davrlaridayoq mumtoz adabiyot 

vakillarining ijodini  zo‘r  havas  bilan  o‘rgandi.  Alisher Navoiyni  o‘ziga 

ustod  bilib,  unga  taqlid  qilib  she’rlar  yoza  boshladi.  Fuzuliy,  Munis, 

Ogahiy ijodi  Komil uchun adabiy maktab rolini o‘tadi.  U yigirma besh- 

o‘ttiz  yoshlarida  mashhur  shoir  boiib  yetishadi.  Musiqa  va  xattotlik 

san’atini  ham  o‘rganadi.  Komildagi  bunday  yuksak  iste’doddan  xabar 

topgan  Xiva  hukmdori  Sayd Muhammadxon  (1856-1865)  uni  saroyga 

chaqirib,  kotiblik  vazifasiga  tayinlaydi.  Komil  atrofiga  ko‘p  yoshlami 

to‘plab,  ularga  husnixatdan  taiim   berdi.  Kitob  faqat  qoiyozma 

nusxalarda yoki juda  boimaganda toshbosma usulida  tarqalgan davrda 

bu  san’at,  ayniqsa,  katta  ma’rifiy  ahamiyat  kasb  etgan  edi.  Komilning 

bevosita  tarbiyasida  yetishgan  xattotlar  50  nafardan  ortiq  boiib, 

jumladan,  ustod  Muhammad  Panoh,  Xudoybergan  Muhrkon  devon, 

Muhammad  Sharif Tarro  devon,  Muhammad  Rasul,  Matyoqub  Xarrot 

devon va boshqalar bu sohada zo‘r mahorat va shuhrat qozondilar.

Komil Xorazmiy Muhammad RahimxonFeruz (1865-1910) davrida 

mirzaboshi  lavozimida  ishladi.  U  devonbegilik  vazifasini  (1873-1879) 

bajarayotgan davrda Xorazmda bir qancha iqtisodiy, siyosiy va madaniy 

tadbirlami  amalga  oshirdi.  Xususan,  uning  chor  Rusiyasi  ma’murlari 

bilan  olib  borgan  diplomatik  aloqalari,  Xiva  xonligi  fuqarolarining 

huquqini  himoya qilish harakati o‘zbeklar, turkmanlar va qoraqalpoqlar 

o‘rtasida  tinch-totuvlik  o‘matishga  intilishi  o‘sha  davming  juda  katta 

ijtimoiy-siyosiy voqeasi boidi.

Komil 

Xorazmiy 

boy 

Sharq 

adabiyotining 

eng 

yaxshi 

namunalaridan ba’zilarini  tarjima qilishda va Xiva toshbosmasida kitob

506

---

holida  chop  etishda  faol  qatnashdi.  Mashhur  olim  Husayn  Voiz 

Koshifiyning  o‘g‘li  Faxriddin  Sayfi  tomonidan  1532-yilda  yozilgan 

«Latoif-at  tavaif»  («Turli  toifalarning  latifalari»)  asarini  «Latoif-at 

zaroif»  nomi  bilan  Komil  Xorazmiy  tarjima  qildi.  «Mumtoz»  taxallusi 

bilan  asarlar  yozgan  Barxudor  binni  Mahmud  turkman  Farohiyning 

(XVIII  asr)  «Mahbubul  qulub»  («Qalblar  sevgilisi»)  asarining 

o‘zbekcha  tarjimasi  ham  Komil  Xorazmiy  qalamiga  mansub.  Kichik 

hajmdagi  ma’rifiy-didaktik hikoyalami  o‘z  ichiga olgan  bu  asarlar hali 

yetarlicha  o‘rganilgani  yo‘q.  Komil  Xorazmiyning  bu  tarjimalari, 

shubhasiz, o‘zbek madaniyati taraqqiyotida salmoqli o‘rin egallaydi.

Komil  Xorazmiy  o‘z  she’rlarini  yig‘ib,  birinchi  marta  1880-1881- 

yillarda,  ikkinchi  marta  1895-yilda  devon  holida  Xiva  toshbosmasida 

nashretgan.

Komil Xorazmiydan ko‘plab musiqachilar, go‘yandalar musiqa ilmi 

bo‘yicha  ta’lim  olgan.  Masalan,  Xudoybergan  Muhrkon,  Matyoqub 

Fozochi,  Abdulla Gulobiy, Xudoyberdi  Mahsum,  Bobojon bulomonchi, 

Sobir  Mahram,  Otajon  so‘ta,  Muhammad  Rasul  Mirzo,  Matyoqub 

Xarratlar dutor, tanbur, g‘ijjak, bulamon, sumay, chang, doira va boshqa 

musiqa  asboblarini  va  maqom  yoilarini  chalishni,  Xorazm  tanbur 

chizigi yoilarini o‘rgangan!ar.

Farhod Qobulovning yozishicha, devonbegi Komil Xorazmiy  1875- 

yil  mart  oyida  Muhammad  Rahimxonxon  Feruzni  Moskva  va  Sankt- 

Peterburgga  maslahatchi  sifatida  kuzatib  boradi.  Komilning  Rusiyaga 

qilgan  bu  safari  faqat  sayohat  qilishdangina  iborat  boimasdan,  balki 

Muhammad  Rahimxon  soniy  unga  Xiva  xonligi  bilan  chor  Rusiyasi 

o‘rtasidagi  elchilik  aloqalarini  yanada  mustahkamlashdek  mas’ul 

vazifani  topshirgan  edi.  Shu  sababli  ham  devonbegi  Komil  Xorazmiy 

o‘sha  paytda  chor  hukumatida  yuqori  lavozimlami  egallab  turgan 

amaldorlar  qabulida  boidi.  Komil  davlat  kansleri  Gorchakov,  harbiy 

vazir general-ad’yutant Milyutin va tashqi ishlar vazirligining bajaruvchi 

maxfiy maslahatchisi P. N.  Stremouxov qabulida boiib,  ikki  mamlakat 

o‘rtasidagi  aloqalami  mustahkamlash  xususida  muhim  masalalami  hal 

qildi.

Safar  davomida  Komil  Xorazmiy  Sankt-Peterburg  shahrining 

me’moriy  yodgorliklarini  tomosha  qilish  bilan  birga  zavod  va 

fabrikalarini  ham  borib  ko‘rdi.  Shisha  zavodida  boigan  Komil  shisha 

ishlab chiqarish jarayoni bilan tanishib bundan hayratlandi:  «U zavodda 

ikki  soatcha  boiib,  butun  ishlab  chiqarish  jarayonini  diqqat  bilan 

kuzatdi  va  ko‘z  o‘ngida  ishlangan  bitta  grafin  va  bir necha  qadahlami

507

---

xotira  sifatida  sotib  oldi».  Buni  ko‘rgan  Komil  Xorazmiyda  Xiva 

xonligida  ham  ana  shunday  zavod  va  fabrikalar  barpo  etish  istagi 

tug‘ildi.

0 ‘z davrining peshqadam musiqanavisi va bastakori bo‘lgan Komil 

Xorazmiy 

Sankt-Peterburgni 

tomosha 

qilib, 

konsertlarda 

rus 

musiqashunoslarining  kuylarini  notaga  qarab  ijro  etishlarini  ko‘rib 

cheksiz  hayratga tushdi.  Xorazmga  qaytgandan keyin Komil  Xorazmiy 

o‘zbek  kuylarini  kelajak  avlodlarga  yetkazish  maqsadida  o‘zining 

mashhur «Tanbur chiziqlari» yoki «Xorazm notasi» ni yaratdi va «Rost» 

maqomining  bosh  qismini  notaga  oldi.  Komil  Xorazmiyning  «Rost» 

maqomiga  bogiagan  «Murabbai  Komil»,  «Peshravi  Feruz»  singari 

kuylari  notaga  yozilgan  holda  hozirgacha  saqlanmoqda  va  xonanda, 

sozandalar tomonidan kuylanmoqda.

Komil  Xorazmiy  Sankt-Peterburgda  kar-soqovlar  bilim  yurtida, 

ko‘rlar  institutida  ham  boiib,  o‘qish  jarayoni  va  talabalaming  hayoti 

bilan  tanishadi.  Komil  va  uning  hamrohlari  ka‘rlar  instituti 

talabalarining  barmoq  sezgilari  bilan  kitob  o‘qishlarini  ko‘rib  hayratda 

qoladilar.

1891-yilda Komil Xorazmiy tashabbusi  bilan Xivada birinchi yangi 

usul  maktabi  ochiladi.  Bu  maktabda ms  tili va  boshqa dunyoviy  fanlar 

o‘qitilgan.  Jumladan,  shoirlardan  Ahmad  Tabibiy,  Avaz  0 ‘tar  o‘g ii, 

Bayoniy, Mirzo  va boshqalar rus tilini o‘rganib,  Ovrupocha bilimlardan 

bahramand boiishgan.

Komil  Xorazmiy  yoshlami  ilm-ma’rifatga  da’vat  etib,  mamlakatni 

zamonaviy  taraqqiyot yoiiga tushishini  orzu  qiladi,  ijtimoiy  taraqqiyot 

g‘oyalarini olg‘a suradi. Shoiming «Kamoh>,  «Shuaro»,  «Fuzalo»,  «Dar 

bayoni 

ta 'rifi 

va 

tavsif  Toshkand» 

kabi 

asarlarida 

uning 

ma’rifatparvarlik  va  axloqiy-taiimiy  g‘oyalari  o‘zining  yorqin  aksini 

topgan.

Komil  Xorazmiy  ilm-ma’rifatni  nodonlikka,  jaholatga  qarshi 

kurashda  va  insonning  axloqiy  kamolotida  asosiy  vosita  sifatida  talqin 

etadi.  Shuning  uchun  ham  shoir  ilm-ma’rifatni  hayotning  zebu-ziynati 

sifatida ta’rif etib yozgan edi: