Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 LA Karimov. Baiicamol avlod -  0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. —T.: «Sharq»,  1998,7-bet.

2 0 ‘shjoy, 9-bet.

3 1.A.Karimov. Barkamol avlod -  0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. —T.: «Sharq»,  1998,21-bet.

32

---

o‘qituvchiga  qo‘yilgan 

talablar  ham  kengayib,  murakkablashib 

bormoqda.  XXI  asrda  o‘qituvchidan  keng  bilimdonlik,  puxta  amaliy 

tayyorgarlik, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlik talab etiladi.

Shunday  qilib,  «Kadrlar  tayyorlash  milliy  modeli»da o‘qituvchi- 

lik  kasbi  va  uning  jamiyatda  tutgan  o‘miga  obyektiv  baho  berilgan 

boiishiga  qaramasdan,  taiim-tarbiya  jarayonida  qanday  insonni 

shakllantirish  lozim,  taiim-tarbiya  natijasida  inson  qanday  boiishi 

kerak,  degan  savollar  muntazam javob  izlash  zaruriyati  mavjudligicha 

qoladi  va  asrlar  osha  mutafakkirlarimiz  tomonidan  yaratilgan  «komil 

ioson  tarbiyasi»  g6oyalariga  hamohang  ravishda «barkamol  avlod»ni 

tarbiyalash oyasi rivojlantirildi.

1.3. PEDAGOGIKA TARIXINIYAXLIT RIVOJLANISH 

JARAYONI SIFATIDA 0 ‘RGANISH

Umumiy  pedagogika  fanining  tarmoqlaridan  biri  pedagogika 

tarixidir.  U  har  bir  ijtimoiy  tuzumda  insonning  ma^naviy-ma^rifiy 

yuksalishini  ta’minlovchi  taiim-tarbiya,  ma’naviyat  va  ma’rifat 

tushunchalarini,  pedagogika  fanidagi  zgarishlarni jamiyat  taraqqiyoti 

bilan  bogiiq  holda  atroflicha 

0‘rganishni  taqozo  etadi.  Pedagogika 

fanini  o6zlashtirish -  ma’naviy,  ijtimoiy,  siyosiy  va  iqtisodiy  hayotning 

harakatlantimvchi  kuchi  boimish  inson  kamoloti  haqidagi  g4oyalarni, 

pedagogik  nazariyalarni,  taiim-tarbiyaning  mazmuni  va  metodlarini 

nihoyatda puxta bilishni talab etadi. Pedagogika tarixi fanini o‘rganish -  

kishilik jamiyati taraqqiyoti yo‘lidagi taiim-tarbiya bosqichlari bo‘lajak 

iqtisodchi -  o6qituvchida pedagogik va tarixiy  asoslami, tahlil qilish va 

ularga munosabat bildirish kabi malaka va ko6nikmalami shakllantiradi.

Pedagogika  tarixining  metodologik  asosi  va  yosh  avlodni 

tarbiyalash  an’analaridagi  o6qitish  va  kamol  toptirish  tizimlarini, 

ularning  qonun-qoidalarini,  qomusiy  mutafakkirlar,  ma’rifatparvar 

shoirlar va pedagoglaming taiim-tarbiya,  ma’riftaga doir g6oyalarini va 

ulaming  rivojlanishini  mukammal  o6rganadigan  fandir.  Pedagogika 

tarixi  fani  umumjahon,  shu jumladan,  Turon,  Movarounnahr,  Turkiston 

diyorida  va  mustaqillik  yillarida  0 6zbekistondagi  pedagogik  fikrlar 

taraqqiyotini  o6rganar  ekan,  bu  fan  tmishda  mashhur  va  ilg6or 

pedagoglar  qoldirgan  pedagogik  asarlarni  va  ularda  ilgari  surilgan 

pedagogik  nazariyalarning  milliy  asoslarini  o6zlashtirishga  pedagogik 

nazariyalaming  milliy  asoslarini  o6zlashtirishga  qaratilgan  bo6lib, 

talabalarda milliy iftixor va g6umr hissini tarbiyalashdan iboratdir. Zero,

33

---

qomusiy mutafakkirlar,  ma’rifatparvar shoirlar va ilg4or pedagoglaming 

yoshlami barkamol  inson qilib tarbiyalashga doir ta’limotlari,  g6oyalari, 

maktab  va  madrasalardagi  ta’lim-tarbiya  masalalari  to‘g‘risidagi 

fikrlarini  chuqur  tahlil  qilish,  ulardan  aniq  xulosalar  chiqarish 

talabalaming mustaqil fikrlashini kengaytiradi.

Demak,  pedagogika  tarixi  pedagogikaning  mustaqil  sohasi  sifatida 

tarixiy-pedagogik  hodisalarga  davr  talabi  asosida  yondoshadi,  ta’lim- 

tarbiya  nazariyasi  va  amaliyotini  turli  bosqichlarda 

xilma-xil 

bo4lganligini 

va  ilor  pedagogik  qarashlaming  taraqqiyot  yo6lini 

ko6rsatib beradi.

zbekiston  Respublikasida  milliy  maktab  va  milliy  pedagogikani 

yaratish,  ta’lim-tarbiya  ishlarihi  zamonaviylashtirish,  «Ta’lim  to‘g‘ri- 

sida»gi  Qonun  va  «Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»ga  binoan 

milliy  kadrlar tayyorlash  maqsadida ta’lim  tizimini  tubdan  isloh qilish 

uchun  Ko6hna  Turon,  Movarounnahr, 

Turkiston  va  mustaqil 

0 ‘zbekistonda, shuningdek, jahonning rivojlangan mamlakatlarida asrlar 

davomida  vujudga  kelgan  pedagogik  bilim  va  tajribalami  o6rganish, 

undan  ijodiy  foydalanish  zarur.  Bu  esa,  ta’lim-tarbiya  nazariyasi, 

o6qitish  metodikalari  sohasidagi  hozirgi  zamon  fani  va  amaliyotining 

ahamiyatini anglash, to6g6ri baholashga imkon beradi.

0 6zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgan  hozirgi  davrda 

pedagogik  fikrlar  taraqqiyoti  tarixini  ilmiy-nazariy  jihatdan  obyektiv 

haqqoniy  yoritish  maqsadida tarixiy  hodisalami  pedagogik  o6rganishda 

zamonaviy  konsepsiyalar  asosida  yangicha  yondashilmoqda.  0 6zbekis- 

tonda ta’lim-tarbiyaning, ya’ni pedagogik fikrlaming rivojlanish tarixini 

xronologik prinsip  asosida, jahon  xalqlari  pedagogik-tarixiy  taraqqiyoti 

bilan  uzviy  bog6liq  holda,  yaxlit  rivojlanish  jarayoni  sifatida  yoritish 

shunday yondashuvlardan biridir.

Shuningdek,  pedagogika  tarixi  o6quv  predmetining  qurilishi  va 

tuzilishi  masalasi  ham juda muhim,  chunki  pedagogik-tarixiy hodisalar, 

g6oyalar,  nazariyalar,  qarashlami  bayon  etish  mantiqi  va  xarakteri  bu 

fanni  talabalar  tomonidan  o6zlashtirilishini  qulaylashtirishi  yoki 

murakkablashtirishi  mumkin.  Bizningcha,  0 6zbekistonda  pedagogika 

tarixini  o6rganishni  jahon  xalqlari  pedagogik  nazariyalari,  g6oyalari, 

fikrlari  taraqqiyoti  bilan bog6liq holda yagona,  umuminsoniy  (jahoniy) 

pedagogik  fikrlar  rivojlanish  jarayoni  tarzida  bayon  etish  maqsadga 

muvofiqdir.  Bunday  yondashuvda  Oczbekiston  tarixini 

va  0 6zbek 

pedagogikasi  tarixini  davrlashtirishga  asoslanib,  har  bir  bosqichda, 

davrda  Ko6lina  Turon,  Movarounnahr,  Turkiston  va  mustaqil

34

---

0 ‘zbekistonda,  shuningdek, jahonning boshqa mintaqalarida  pedagogik 

fikrlar  taraqqiyoti  bayon etiladi.  Bu pedagogika  tarixini talabalar oson 

o6zlashtirishiga imkon yaratadi.

Ma’lumki,  «Jahon  xalqlari  tarixi»,  odatda  ibtidoiy  jamoa  tuzumi 

davri,  qadimgi  dunyo  va  o‘rta  asrlar tarixi,  yangi  va  eng  yangi  tarixga 

bo‘lib  o6rganiladi.  « 0 6zbekiston  tarixini  o6qitish  va  o6rganishning 

yagona  konsepsiyasi»  (1996  y.)ga  ko6ra,  0 6zbekiston  xalqlari  tarixini: 

ibtidoiy  jamoa  tuzumi;  sinfiy  jamiyat  va  0 6rta  Osiyoda  Qadimgi 

davlatlaming  vujudga  kelishi;  eftalitlar  va  turk  hoqonligi  hukmronligi 

(V-VII  r);  arablar bosqini,  islom  dinining  yoyilishi,  mo6g6ullar  istilosi; 

Amir  Temur  va  temuriylar  davri;  Shayboniylar  hukmronligi,  Xiva, 

Buxoro  va  Qo6qon  xonliklari  davri;  0 6rta  Osiyoni,  Turkistonni  chor 

Rossiyasi  tomonidan  bosib  olinishi,  0 6rta  Osiyoda  Sho6rolar 

hukmronligi  davri;  0 6zbekiston  Respublikasining  mustaqillik  davri 

kabilarga bo6 lib o6rganish nazarda tutilgan.

Pedagogika  tarixi 

fanini  yaxlit,  yagona  madaniy-ma’ rifiy, 

pedagogik tarixiy jarayoni sifatida yoritish uchun ongimizda mustahkam 

o6rnashib  qolgan  yana  bir  aqidani  ta’lim-tarbiyaga  doir  tarixiy 

materiallami ijtimoiy tuzum,  formatsiyalar bilan bog6lab bayon etishdan 

voz kechish lozim.  Bunday yondashuvning murakkab tomoni shundaki, 

jahondagi  turli  mamlakatlaming  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishi  bir  xil 

bo6lmaydi., balki turlicha kechadi.  Shu bilan birga bunday yondashuvda 

hanuzgacha  jamiyat  taraqqiyotida  iqtisodiy  bazis  hal  qiluvchi  rolb 

o6ynaydi, degan aqidaga asoslanib kelinganligini ham unutmaslik lozim.

Ijtimoiy  rivojlanishda  inson  omili,  ayniqsa,  yoshlaming  ongliligi, 

ma’naviyati, mafkurasi, g6oyaviy omillar hal qiluvchi ekanligini ta’kidlash 

joiz.  Ayniqsa,  oliy  va  o6rta  maxsus  ta’lim  muassasalarida,  ta’lim- 

tarbiyaning  mazmuni,  shakli,  ta’siri  masalasida  inson  shaxsi  (o6quvchi- 

talaba 

va  o6qituvchi)  ustuvor  ekanligiga  e’tiborni  qaratish  lozim. 

0 6quvchi-talaba  shaxsining barkamol  inson  bo6lib  shakllanishida ota-ona 

tarbiyasi,  ustoz-o6qituvchi  shaxsining  ta’siri  hal  qiluvchi  ekanligi 

pedagogik  qonuniyatdir.  Shuning  uchun  ham  bo6lajak  iqtisodchi- 

o6qituvchi shaxsini barkamol inson sifatida, ma’naviyatli ustoz-mutaxassis 

sifatida  shakllantirish  ustuvor  vazifa  hisoblanadi.  Bu  borada  pedagogika 

tarixiga doir bilimlami egallash katta ahamiyat kasb etadi.

Xulosa  qilib  aytganda,  oliy  o6quv  yurtlarida  pedagogika  tarixidan 

o6rgatiladigan  bilimlar  umumbashariy  va  milliy  qadriyatlar  sifatida 

o6qitilishi,  u  yoshlarda  milliy  g6urur,  milliy  ma’naviyat,  o6zi  tug6ilib

35

---

o‘sgan  joyni 

(Vatanni)  sevish,  insonparvarlik  ruhida  tarbiyalashni 

nazarda tutishi lozim.