Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji
Download 0,64 Mb.
|
Банк иши амалиёт маруза
- Bu sahifa navigatsiya:
- Soliq tizimining t o ‘ g ‘ ri y o ‘ lga q o ‘ yilmaganligi
- Infrastrukturaning rivojlanmaganligi
- Madaniyat va ma’naviyat
- Q immatli q o g ‘ ozlar bozorining rivojlanmaganligi
- Uning tarkibiy tuzilmasi deganda esa har bir aktiv turining jami aktivlarga bo‘lgan nisbati tushuniladi. Tijorat banklarining aktivi va uning tarkibi quyidagilar bilan tavsiflanadi (10-jadval).
- 13-jadval.
- 14-jadval.
Iqtisodiy holatIqtisodiy va siyosiy beqarorlikSotsial iqtisodiy barqarorlikSoliq tizimining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligiTadbirkorlikning rivojlanish darajasiInfrastrukturaning rivojlanmaganligiFaoliyat ko‘rsatishga qulay qonun va qoidalarSug‘urta qilish mexanizmidagi kamchiliklarMadaniyat va ma’naviyatInvestitsion loyihalar uchun aniq ma’lumotlar yo‘qligiInvestorlarning qiziqishiQimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanmaganligiSiyosiy holat30-chizma. Investitsiya faoliyatiga ta’sir etuvchi omillar. Bankning asosiy vazifalaridan biri kredit berishdir. Banklar kredit berish orqali kichik va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtiradilar. Ular esa, o‘z navbatida, bu mablag‘larni investitsiyalarga jalb qiladilar. Mablag‘larning investitsiyaga jalb qilinishi natijasida mazkur hududda ish joylari tashkil qilinib, yuzlab kishilar ish bilan ta’minlanadilar. Ish bilan ta’minlanganlarning ko‘pchiligi ushbu bankning mijozlari bo‘lmasa ham, bankning kredit faoliyatidan o‘zlarining investorlari orqali foydalanadilar. Biroq bankning hamma mablag‘lari ham kreditlar uchun yo‘naltirilishi mumkin emas. Bank aktivlarining katta qismi nolikviddir, ya’ni bank naqd pulga muhtoj bo‘lganda bank aktivlarini tezda sotish imkoniyati doimo bo‘lavermaydi. Bundan tashqari, kreditlar o‘z vaqtida va to‘liq qaytmaslik ehtimoli mavjud bo‘lganligi tufayli ular yuqori xatarli aktivlar qatoriga kiradi. BANK AKTIVLARI VA ULARNING TASNIFLANISHI. Uning tarkibiy tuzilmasi deganda esa har bir aktiv turining jami aktivlarga bo‘lgan nisbati tushuniladi. Tijorat banklarining aktivi va uning tarkibi quyidagilar bilan tavsiflanadi (10-jadval).Jadvaldagi ma’lumotlardan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: bank aktivining eng asosiy qismini ssudalar, ya’ni bank kreditlari tashkil qiladi – 19,9 dan to 83,2 foizgacha; 10-jadval. Tijorat banklarning aktivi va uning turi
ikkinchi o‘rinda investitsiya va qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘la-digan operatsiyalar tashkil qiladi – 2,1 foizdan to 23,9 foizgacha; uchinchi o‘rinda kassadagi naqd pullar – 0,2 dan 12,9 foizgacha; boshqa turli aktivlar, ya’ni asosiy fondlarga qo‘yilmalardan tortib, to bankning turli hisob operatsiyalarigacha – 0.2 foizdan to 7,8 foizgachani tashkil qiladi. Balans aktivlari risk darajasi bo‘yicha 0, 20, 50, 100 foizli to‘rt guruhga bo‘linadi. Har xil toifali aktivlar nisbiy tavakkal-chiligi o‘z zimmasiga majburiyatlarni qabul qilgan shaxs turi va garov yoki kafolat tavsifiga bog‘liq. Masalan, naqd pul 0 foizli tavakkalchilik darajasiga ega bo‘lsa, tijorat kreditlari 100 foizli tavakkalchilik toifasiga kiradi. Bu tijorat kreditlari kapitalining muayyan summasi bilan to‘liq ta’min-langan bo‘lishi kerakligini anglatadi. Tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlar summasi har bir aktiv balans summasini unga tegishli tavakkalchilik miqdoriga ko‘pay-tirish va tavakkalchilik bo‘yicha aniqlangan aktivlar yig‘indisi orqali topiladi. Quyida bank aktivlari toifalarining ta’rifi keltirilgan (11-jadval). Tavakkalchilik darajasi hisobga olingan aktivlar summasi hisob-ki-tob qilinganda balansdan tashqari barcha vositalar hisobga olinadi. Ichki bozorda tuzilgan forvard, svop bitimlari, sotib olingan opsionlar va shunga o‘xshash boshqa (derivativ) vositalar bundan mustasno.
Bank aktivining sifati quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi orqali tavsiflanadi: bank aktivining likvidlik ko‘rsatkichlari; tavakkal aktivining miqdori; kritik va to‘liq bahoga ega bo‘lmagan aktivlar salmog‘i; daromad keltiruvchi aktivlar miqdori. Likvidlik darajasiga qarab bankning jami aktivini quyidagi uchta guruhga bo‘lish mumkin: yuqori darajadagi likvid aktivlar; likvid aktivlar; uzoq muddatli likvid aktivlar. Yuqori darajadagi likvid aktivlarga quyidagilar kiradi: naqd pullar va unga tenglashtirilgan mablag‘lar; Markaziy bank hisob varag‘idagi mablag‘lar; davlatning qarz majburiyatlari; norezident banklar korschyotlaridagi mablag‘lar; davlatning ichki zayomlari uchun ajratilgan mablag‘lar. Bu mablag‘larni zaruriyat tug‘ilishi bilanoq bank hisobvarag‘idan olib ishlatish mumkin. Likvid aktivlar tarkibiga yuqori likvid aktivlari tarkibiga kiruvchi mablag‘lardan tashqari quyidagilar ham kiradi: yaqin 30 kun ichida qaytarish sharti bilan so‘mda va chet el valutasida berilgan kreditlar; yaqin 30 kun ichida mazkur bank hisob varag‘iga o‘tkazilishi kutilgan to‘lovlar. Uzoq muddatli likvid aktivlar tarkibiga quyidagilar kiradi: bir yilgacha qaytarish sharti bilan so‘mda va chet el valutasida bank tomonidan berilgan kreditlar; 50 foiz kafolat sharti bilan bir yildan ko‘proq muddatda qaytarish sharti bilan berilgan kreditlar; hukumat tomonidan kafolatlangan muddati kechiktirilgan ssudani chegirib tashlangan qoldiq kredit; garovdagi qimmatli qog‘ozlar; garovdagi nodir metallar. Yuqori darajali likvid aktivlar me’yori (normativi) quyidagicha hisoblanadi:
Likvid (joriy) aktivlar me’yori (normativi) quyidagicha aniqlanadi:
Barcha tijorat banklari joriy likvidlik me’yorlarini bajarishlari shart. Ular joriy aktivlarning (to‘lov muddati 30 kungacha bo‘lgan barcha likvidli aktivlari, bank qo‘yilmalarining bir marta bo‘lsa ham muddati uzaytirilgan yoki avval berilgan ssudalarni to‘lash uchun, shuningdek, qaytarish muddati o‘tib ketgan kreditlar istisno qilinadi) talab qilib olinguncha majburiyatlar summasi nisbatiga va ijro etish muddati 30 kungacha bo‘lgan holda aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich 30 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Uzoq muddatli likvid aktivlar me’yori (normativi) quyidagicha aniqlanadi:
Quyida keltirilgan taxminiy normativlar bank aktivlarini boshqarishda qo‘llanilishi mumkin (12-jadval). 12-jadval. Aktivlarning taxminiy normativlari
Keltirilgan ko‘rsatkichlarning pasayishi bankning resurslar barqaror bo‘lmagan manbalarga tayanganligi yoki bank portfelidagi yuqori likvid aktivlar ulushining kamayganligini anglatadi. Bu yerda bank likvidligini tahlil qilinayotgan davr (oylik, choraklik, yillik) mobaynida o‘zgarishlar tendensiyasiga ahamiyat berilishi va o‘zgarishlar ahamiyatini hamda xarakterini o‘tgan davrlarga nisbatan baholashi, resurslar jalb qilishning o‘tgan va joriy strategiyalarini baholashi, shuningdek, imkoni bo‘lsa, o‘xshash banklar bilan qiyoslash lozim. Shuni qayd qilish lozimki, yuqorida keltirilgan likvidlik koeffitsi-yentlari o‘z-o‘zidan likvidlikning yetarliligi bo‘yicha aniq ma’lumot bermaydi. Ularga umumiy bahoning bir qismi sifatida qarash kerak. Shuning uchun ham, bank rahbariyati yuqorida likvidlik ko‘rsat-kichlaridan tashqari o‘zining likvidlik ko‘rsatkichlari to‘plamini ishlab chiqish va undan foydalanish kerak. Bu ko‘rsatkichlar mazmunli bo‘li-shi va har doim bankning moliyaviy holatini baholovchi boshqa ma’lu-motlar bilan birgalikda baholanishi lozim.
Aktiv bir toifadan ortiq toifalarda tasniflanishi ham mumkin. Summasi asosiy qarzning to‘lanmagan qiymatidan kam bo‘lgan ta’-minotga ega muammoli ssuda quyidagicha tasniflanishi mumkin (ta’-minot sotilishi mumkin bo‘lgan bozor mavjudligi sharti bilan): qiymati ta’minotning bozor qiymatiga teng bo‘lgan asosiy qarz qismi odatda substandart sifatida tasniflanadi; asosiy qarzning qolgan qismi ushbu bo‘limda ko‘rsatilgan tartibda shubhali yoki umidsiz kabi tasniflanadi. 13-jadval.Aktivlarning tasniflanish tizimi
Quyidagilar aktivlarning likvid ta’minoti vazifasini bajaradi: O‘zbekiston Respublikasi hukumatining so‘zsiz kafolati; O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining so‘zsiz kafolati; banklarda ochilgan hisobvaraqlarda erkin ayirboshlanadigan va-luta shaklidagi garov; O‘zbekiston Respublikasi hukumati qimmatli qog‘ozlari shakli-dagi garov; andozaviy qimmatbaho metallar shaklidagi, ya’ni oltin va kumush quymalari shaklidagi garov. Quyidagi aktivlar nolikvid ta’minotga ega deb hisoblanadi: ko‘chmas mulk, o‘zlashtirilgan va o‘zlashtirilmagan yerga bo‘l-gan huquqni hisobga olgan holda; ko‘chmas mulk; xususiy korxonalarning qimmatli qog‘ozlari; yuridik va jismoniy shaxslarning kafolatlari. Aktivlar bo‘yicha ta’minot hisoblanuvchi garov bank tomonidan kreditni qoplashni asosiy manbayi deb hisoblanmasligi kerak. Garov kreditni to‘lashning ikkilamchi manbayi deb qaralishi kerak. Xavfsiz va ishonchli faoliyat andozalariga muvofiq tarzda banklar garovni kreditni qaytarishning asosiy vositasi deb hisoblangan holda, kredit bermasliklari kerak, shunga muvofiq ravishda bank asosiy qarz summalarining qaytarilishini va garovni sotishdan olinadigan foizlarni baholashi kerak. Aktivlarni tasniflash tizimi barcha turdagi kreditlar, jumladan, bank kafolatlari, kredit liniyalari, banklararo kreditlar, overdraftlar uchun qo‘llaniladi va balansdan tashqari majburiyatlarni tasniflashni ham ko‘zda tutadi. Mazkur tizim bank boshqa aktivlari, jumladan, investitsiyalar, qim-matli qog‘ozlar oldi-sotdisi, olishga doir hisobvaraqlar, uchinchi shaxs-lar nomidan majburiyatlarni bajarish bo‘yicha sotib olingan talab qilish huquqi va qaytarilmaslik xatari mavjud bo‘lgan boshqa aktivlarni baho-lashda ham qo‘llanilishi mumkin. Kreditni tasniflash tizimi quyidagi mezonlar bo‘yicha qarzdorni baholashdan boshlanadi: tendensiya va tarmoq (iqtisodiy sektor) kelajagi; qarzdorning moliyaviy ahvoli; mijozning kredit tarixi; muayyan loyihaning iqtisodiy jihatdan asoslanishi (nizomi); korxonadagi rahbarlik va boshqarish sifati (agar kredit korxonaga berilsa). Kredit tahlili va aktivlar tasnifi natijalari qarz oluvchining moli-yaviy ahvoli, kreditlarni to‘lash tarixi va tegishli tarzda rasmiylash-tirilgan garovning mavjudligi kabi omillarga bog‘liq. Ushbu omillarni kredit portfeli va tijorat bankining boshqa aktivlariga xos bo‘lgan tavakkalchilikni aniqlash va baholashda qo‘llash juda muhimdir. Markaziy bank Boshqaruvining 1996-yil 20-iyul 242-sonli «Tijorat banklari va ularni sho‘balari tomonidan tashkil etilgan ssudalar bo‘yicha yo‘qotish ehtimolligida aktivlarni tasniflash, zaxiralarni shakllantirish va foydalanish tartibi» haqidagi yo‘riqnomaga muvofiq ssudalar bo‘yicha yo‘qotish ehtimolini qoplash uchun zaxiraga o‘tkaziladigan mablag‘larning quyidagi mezonlari o‘rnatilgan (14-jadval). 14-jadval.Ssudalar bo‘yicha yo‘qotish ehtimolini qoplashuchun zaxiralarga o‘tkazish me’yorlari
Yuqoridagi 242-sonli yo‘riqnomaga muvofiq kreditlar quyidagi beshta toifa bo‘yicha tasniflanadi (15-jadval). 15-jadval. Ssudalarni ta’minlanganlik darajasiga qarab ularni qaytarish muddatlari
TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT VA NODEPOZIT MABLAG’LARI. 1. Tijorat banklari depozit operatsiyalarining mohiyati va turlari. 2. Bank depozit siyosati va unga ta’sir etuvch omillar. 3. Bank depozit portfeli va uni boshqarish 4. Bank depozit operatsiyalari tahlili. 1. Tijorat banklari depozit operatsiyalarining mohiyati va turlari. Depozitlar bankka boshqarish uchun berilgan va depozit hisobvaraqda joylashtirilgan pul mablag’laridan iboratdir. Xo’jalik yurituvchi sub`ektlar bilan depozit munosabatlari jadal bank faoliyatini yuritish uchun resurs bazasini ta`minlaydi. Depozit turiga qarab bank aktivlari portfeli shakllantiriladi. Pul mablag’larini daromadli joylashtirish maqsadida omonatlarga jalb etishga doir bank operatsiyalari depozit operatsiyalari deb hisoblanadi. Bank xo’jalik yurituvchi sub`ektlardan, O’zbekiston Respublikasi rezidentlari va norezidentlaridan milliy va xorijiy valyutalardagi depozitlarni qabul qiladi. Depozit operatsiyalarini, hisoblab chiqilgan foizlarni hisobga olish va ular bo’yicha hisobotlar Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunga va O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqa me`yoriy hujjatlariga muvofiq yuritiladi. Bankning depozit operatsiyalari quyidagi tamoyillar bo’yicha tashkil etiladi: depozit operatsiyalari bank foydasini olishga yoki kelgusida foyda olish uchun sharoit yaratishga ko’maklashadi; bank balansining operativ likvidliligini saqlab turish maqsadida qayishqoq depozit siyosatini yuritish; eng ko’p darajada Bank balansi likvidligini saqlab turuvchi muddatli omonatlarga alohida e`tibor beriladi; depozit operatsiyalari bilan ssudalarni muddatlar va summalar bo’yicha berish operatsiyalari o’rtasida o’zaro aloqa va hamjihatlikni ta`minlash; depozitlarni jalb etishga ko’maklashuvchi bank xizmatlarini rivojlantirish, bunda bank mijozga ta`sirini saqlab qolish uchun mijozlar muhtoj bo’lgan ayni mahsulotlarni taklif etishga harakat qiladi. Depozitlar iqtisodiy mazmuni va muddatlariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi, lekin cheklanmaydi: talab qilib olinguncha depozitlar; jamg’arma depozit (bildirishnomali); muddatli depozit; jamg’arma (depozit) sertifikati; boshqa depozitlar. Mablag’larni depozitga qo’yish bilan bog’liq barcha masalalar, saqlash muddati, foiz stavkalari miqdori bank hisobvarag’i yoki bank omonati shartnomasi (depozit shartnomasi) asosida hal etilib, ushbu shartnomada tomonlarning o’zaro majburiyatlari va mas`uliyati belgilanadi. Bankka ishonib topshirilgan pul mablag’larining but saqlanishi va ularning Mijoz talabi bilan berilishi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida Majburiy rezervlar fondi mablag’lari bilan kafolatlanadi. Depozit siyosatini yuritishda bank o’z rahbariyati va xodimlarining mijozlarni depozit hisobvaraqlarni ochishga qiziqtira ola bilishlari bank e`tirof etilishining asosiy omillaridan biridir, degan tamoyilga asoslanadi. “Talab qilib olinguncha” depozitlar “Talab qilib olinguncha” depozitlari – xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning “Talab qilib olinguncha” hisobvaraqlaridagi pul mablag’lari bo’lib, ular mijozlar tomonidan oldindan bankni ogohlantirmay turib, istalgan vaqtda chiqarib olinishi mumkin. Joriy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun likvid shaklidagi mablag’larni talab qiladigan mijozlar bunday omonatlarni joylashtiradi. Mazkur depozit qo’yilmasi turi Talab qilib olinguncha chiqarib olinishi mumkinligi munosabati bilan bank bunday depozitlar bo’yicha foizlarni hisoblab yozmayda. (Bank me`yoriy hujjatlarida belgilanadigan bir qancha valyutalar bundan mustasnodir). Shu bilan birga joriy hisobvaraqlar bo’yicha omonatchilar pul mablag’larini boshqa joyga o’tkazishga doir xizmatlarning keng turidan foydalanishlari mumkin. Bular cheklarni yozib berish va inkassatsiya qilish, kredit o’tkazmalari, muntazam to’lovlar to’g’risidagi topshiriqlar va hokazolardan iborat. “Talab qilib olinguncha” depozitidan mablag’lar shartnomada oldindan kelishib olingan shartlar asosida Mijozning topshirig’iga binoan boshqa turdagi depozitlarga o’tkazilishi mumkin. Bunda, garchi har bir joriy hisobvaraq bo’yicha saldo alohida olinganda nihoyatda keng darajada o’zgarib turishi mumkin bo’lsada, barcha joriy hisobvaraqlar bo’yicha saldo umumiy summasi Bankni anchagina barqaror depozit bazasi bilan ta`minlaydi. Jamg’arma depozitlar (bildirishnomali depozitlar) Mijozlar jamg’arma depozit hisobvarag’ini belgilangan shakldagi Shartnoma asosida ochadilar. Depozit qo’yilmasining mazkur turi mijozlar pul mablag’larini jamlaydigan hisobvaraq bo’lib, Mijoz omonatning bir qismi yoki butun summasini chiqarib olishi uchun bankni 2 ish kuni avval (yoki shartnoma bo’yicha boshqa muddatda oldindan) to’lov topshirig’ini taqdim etish yo’li bilan xabardor qiladi. Mazkur to’lov topshirig’ida 2 (yoki boshqa) ish kunidan oldingi sana ko’rsatiladi. Omonat depozit hisobvarag’idan mablag’lar, agar mazkur operatsiya amaldagi qonunlarga zid bo’lmasa, Mijozning joriy (hisob-kitob) hisobvarag’iga maxsus yoki istalgan boshqa hisobvarag’iga o’tkaziladi. Depozit istalgan vaqtda hech qanday cheklovlarsiz to’ldirib turilishi mumkin. Depozit omonatining mazkur turi Mijoz uchun foizlarni keltirib tushuruvchi omonat hisoblanadi. Foiz stavkasi, foizlarni to’lash davriyligi va foizlar hisoblab yoziladigan minimal qoldiq bank tomonidan umumiy narx siyosatiga, bozordagi raqobatchilik darajasiga muvofiq belgilanadi va vaqti-vaqti bilan qaytadan ko’rib chiqib turiladi. Muddatli depozitlar Muddatli depozitlar mijozlarning bo’sh turgan pul mablag’larini belgilangan muddatda va to’lov evaziga bankda saqlash vositasidir. Muddatli depozitlar amal qilish tartibiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: belgilangan muddat va belgilangan foiz stavkasi bo’lgan omonatlar, ya`ni bunday omonatlar bo’yicha mijozlar belgilangan summani muayyan vaqt mobaynida butun davr uchun belgilanadigan foiz stavkasi bilan bankda joylashtiradilar; muddati belgilangan va foiz stavkasi o’zgaruvchan bo’lgan omonatlar, ya`ni Mijoz bankka belgilangan summani muayyan davr mobaynida joylashtiradigan omonatlar. Bunda shartnomada tomonlarning o’zaro kelishuviga muvofiq foiz stavkasi qayta ko’rib chiqilishi mumkin bo’lgan oraliq muddatlar belgilanadi. Depozitlar muddatliligi rejimi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: 30 kungacha muddatli depozitlar; 90 kungacha muddatli depozitlar; 180 kungacha muddatli depozitlar; 365 kungacha muddatli depozitlar; 365 kundan ortiq muddatli depozitlar. Depozitor shartnomada ko’rsatilgan depozit summasining o’z vaqtida kelib tushishiga to’liq javob beradi va uning mavjudligi va qonuniyligini kafolatlaydi. Qo’shimcha badallarni qabul qilish asosiy depozit shartnomaga qo’shimcha bitim bilan rasmiylashtiriladi. Muddatli depozit hisobvaraqlar Mijozning istagi va bankning roziligi bilan ular muddati tugamasidanoq yopilishi mumkin. Bu holda Mijoz bankni muddatli depozit hisobvarag’idagi mablag’larni muddatidan avval chiqarib olish mumkinligi to’g’risida oldindan ogohlantirishi shart. Mablag’lar muddatli depozit hisobvarag’idan muddatidan avval chiqarib olingan holda bank shartnomada ko’zda tutilgan foiz stavkalarini to’laydi: Mijoz milliy valyutadagi depozitni muddatidan avval chaqirib olgan taqdirda, bank Mijozga yuridik shaxslar jamg’arma depoziti stavkasi bo’yicha foizlar to’laydi (agar Shartnomada boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa); Mijoz xorijiy valyutadagi depozitni muddatidan avval chaqirib olgan taqdirda, Bank Mijozga “Talab qilib olinguncha” depoziti stavkasi bo’yicha Shartnomadagi valyuta yuzasidan belgilangan foizlarni to’laydi (agar Shartnomada boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa). Agar muddat o’tganidan so’ng Mijoz tomonidan muddatli depozit talab qilib olinmasa, bunday depozit agar Shartnomada boshqa narsa ko’zda tutilmagan taqdirda, keyingi ish kunidan kechiktirmay “Talab qilib olinguncha” asosiy depozit hisobvarag’iga qaytariladi. Jamg’arma (depozit) sertifikat Jamg’arma (depozit) sertifikat – Bankka qo’yilgan omonat summasini va omonatchining (sertifikat egasining) belgilangan muddat tugaganidan so’ng qo’yilma summasini va sertifikat bergan bankda yoki ushbu bankning istalgan filialida sertifikatda kelishilgan foizni olish huquqini tasdiqlovchi qimmatli qog’oz. Jamg’arma (depozit) sertifikatlar egasining nomi yozilmagan yoki egasining nomi yozilgan bo’lishi mumkin. Jamg’arma (depozit) sertifikatlar “depo” hisobvaraqlari bo’yicha yozuvlar ko’rinishida naqdinasiz shaklda ham chiqariladi. Jamg’arma (depozit) sertifikat oankka haq to’lash uchun muddatidan oldin taqdim etilgan taqdirda omonat summasi va foizlar agar depozit shartlari bo’yicha boshqa foiz miqdori belgilanmagan bo’lsa, bank tomonidan “Talab qilib olinguncha” omonati bo’yicha to’lanadi. Jamg’arma depozit sertifikati ko’rsatilgan xizmatlar va sotilgan tovarlar uchun to’lov va hisob-kitob vositasi sifatida ishlatilishi mumkin emas. Boshqa depozitlar Yuqorida sanab o’tilgan depozitlardan tashqari mijozlar akkreditivlar, shuningdek turli ishonch vositalari va boshqa shu kabi moliyaviy operatsiyalar bo’yicha amaldagi qoidalarga muvofiq muddatsiz foizsiz depozitlarni ochishlari mumkin. TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT OPERATSIYALARINI AMALGA OSHIRISH VA RASMIYLASHTIRISH TARTIBI. Depozitlar bo‘yicha xizmatlarning qiymatini belgilash bank boshqaruvchisi uchun murakkab muammo hisoblanadi. Chunki ko‘proq mablag‘ talab qilish maqsadida mijozlar depozitlarni sotish orqali ulardan yaxshi daromad olishni ham ko‘zlaydilar. Albatta, bu faoliyatni amalga oshirishdagi kuchli raqobat bank daromadiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kuchli raqobat tufayli depozitlarga bahoni alohida bir bank emas, balki bozor o‘rnatadi. Bunday sharoitda boshqaruvchi bozor o‘rnatgan foiz stavkasidan foydalanib, ko‘proq depozitlarni jalb qilish yoki qat’iy o‘rnatilgan foiz stavkasi negizida ko‘proq depozitlarni jalb qilish yohud o‘rnatilgan foiz stavkalaridan kam miqdordagi foiz stavkalarini taklif qilish bilan depo-zitlar hajmini kamaytirish ma’qulligi to‘g‘risida bir qarorga kelishi lozim. Chunki bunda boshqaruvchi daromadlilik yoki o‘sishni tanlaydi. Qimmat depozitlarning ko‘p hajmda jalb qilinishi bankning o‘sishini ta’minlaydi, lekin bank daromadi hajmi pasayadi. Hozirgi paytda depozitlarni baholashning bir qancha usullari mavjud: «xarajat + daromad»; depozitlarga eng yuqori hajmdagi xarajatlarga asoslangan holda foiz stavkasini o‘rnatish; alohida qo‘yilmalarga o‘rnatilgan foiz stavkalarini guruhlarga bo‘lish; depozitlar bozoriga kirib borish maqsadida foiz stavkasi o‘rna-tish; yuqori daromadli mijozlarni jalb qilish maqsadida depozitlarga qiymat o‘rnatish; mijozlarga ko‘rsatilgan xizmatlar soni va turiga qarab depozitlarga foiz stavkasi o‘rnatish (qiymatni o‘rnatishning ko‘p omilli usuli); bankning o‘z maqsadlariga erishishini ko‘zlab, depozitlarga baho o‘rnatish usuli. Hozirgi davrda mijozlarning alohida depozitlar bo‘yicha xizmatlardan foydalanish darajasiga qarab xizmat haqlari o‘rnatish usuli keng qo‘l-laniladi. Yirik hajmdagi DS – rasmiy depozit, lekin amaliyotda qarz bo‘yicha berilgan «tilxat»ning bir turidir. Bu tilxat foydalanilmayotgan ortiqcha mablag‘ga ega yirik kompaniyalardan, yuqori daromadli shaxslardan va nihoyat, Markaziy bankdan ma’lum bir muddatga ma’lum miqdorda qarz olish uchun beriladi. DS – foizli tilxat bo‘lib, olinayotgan qarzning muddati va hajmiga qarab, kelishilgan holda foiz stavkasi o‘rnatiladi. Yirik hajmdagi DSlaridan qisqa muddatlarda, asosan bir haftadan to bir yilgacha muddatlarda foydalaniladi. Uning afzalligi shundaki, bunday DSni ro‘yxatdan chiqarish muddati kelgun-cha ikkilamchi bozorda bir necha marta sotilishi mumkin. Shuning uchun ham, uni «o‘tkazma» DSti deyiladi. Foiz stavkasi o‘rnatilgan DS lari barcha yirik hajmdagi DSlarning 4/5 qismini tashkil qilib, ularni chiqarishdan asosiy maqsad, foiz daromadi olishdir. Masalan, agar bank 100 000 dollarlik qiymatga ega olti oylik DS ni sotib oluvchi xaridorga yillik 8% miqdorida foiz stavkasi va’da qilsa, depozitor 6 oydan so‘ng quyidagi mablag‘ga ega bo‘ladi.
Misolimizda:
Demak, xaridor 6 oyda 4000 dollar foyda topadi. Hisobdan chiqarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan DSlaridan depozitor har 6 oyda foiz daromadi oladi. Depozit bozorining 20 foizini tashkil qiluvchi o‘zgarib turuvchi foiz stavkasi bilan chiqarilgan DSlari ma’lum bir muddat ichida qayta ko‘rib chiqiladi. Yangi foiz stavkasi depozitlarning ikkilamchi bozorida qo‘llanila-yotgan foiz stavkasi asosida yoki banklararo o‘rnatiladigan «libor» foiz stavkasi asosida o‘rnatiladi. DSlarini sotuvchi bank foyda keltiruvchi qarz mablag‘lariga ega bo‘ladi, chunki depozitlar uchun rasmiy zaxira talablari o‘rnatilmagan. Yirik banklarning chek hisob raqamlari uchun esa 10 foizlik zaxira talablari o‘rnatilgan. Bundan tashqari, DS larining hisobdan chiqarish muddatlari turlicha bo‘lgani va bu muddatdan oldin hisobdan chiqarish qonun bilan taqiqlanganligi tufayli, bank depozitlarining mustahkamligi va barqarorligi ta’minlangan. Lekin yirik hajmdagi DSlarning foiz stavkasi o‘zgarishiga bo‘lgan sezuvchanligi yuqori bo‘lganligi tufayli bunday DS laridan muntazam foydalanuvchi banklar daromadining doimo mustahkam bo‘lishini ta’minlash maqsadida ish olib borishlari (hatto foizlarni sug‘urtalash usullaridan foydalanishlari mumkin) lozim. Depozitlar bank mablag‘larini tashkil qilishning asosiy man-bayidir. Ammo bankning kreditlari va investitsiyalarini qoplash uchun depozitlar hajmi yetarli bo‘lmasa, bank boshqaruvchisi qanday tadbir-larni amalga oshirishi lozim, degan savol yuzaga keladi. Bunda bank o‘z mablag‘larini nodepozit qo‘yilmalar hisobiga to‘ldiradi. Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida nodepozitlarning quyidagi turlari bank mablag‘lari manbayining asosiylari hisoblanadi: kapital bozoridagi yirik hajmdagi qisqa muddatli depozit sertifikatlari; banklararo depozitlar; qayta sotib olish sharti bilan banklarning qimmatli qog‘ozlari hisobidan ularga Markaziy bank tomonidan beriladigan qarzlar; kliring chek hisobvaraqlari. Bank boshqaruvchisi bank mablag‘larini tashkil qilish bilan passivlarni boshqaradi. Shu maqsadda boshqaruvchi mijozlar talabini qondirish uchun qancha miqdorda va muddatga depozit mablag‘lar kerakligini, uning qaytarilishini ta’minlashni hisoblab chiqishi lozim. Bu o‘rinda Markaziy bankning qisqa muddatli qarzlari ancha qo‘l keladi. Chunki bu qarzlar Markaziy bankning boshqa banklar mablag‘-lari jamlanib, saqlanadigan majburiy zaxiralar fondidan olinadi. BANKNING DEPOZIT SIYOSATI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR. 2. Bankning depozit siyosati va unga ta’sir etuvch omillar. Depozit siyosati bank samarali faoliyatini, daromadlilik bilan likvidlilik o’rtasidagi maqbul muvozanat saqlab turilishini ta`minlashda muhim rol o’ynab, bankning umumiqtisodiy barqarorligini oshiradi. Bank depozit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish chog’ida likvidlikning zarur shartlariga rioya qiladi va quyidagi holatlarni e`tiborga oladi: depozit resurslari muddatlari va summalari bo’yicha aktivli operatsiyalar bilan muvofiqlashtiriladi; depozit operatsiyalari bankning daromad (joriy va istiqbolli) olish maqsadida amalga oshiriladi; mablag’larni bank balansi likvidligini eng ko’p darajada tutib turuvchi muddatli depozitlarga jalb etishga alohida e`tibor beriladi; omonatlar soni va miqdorini ko’paytirish maqsadida depozit operatsiyalar turini doimo oshirib borish, ular bo’yicha qo’shimcha xizmatlar ko’rsatish yoki imtiyozlar berish; bankda pul mablag’lari kelib tushishi va ularni joylashtirish ustidan nazoratning maxsus tizimini yaratish. Maqbul depozit siyosati mintaqadagi ham mavjud, ham potentsial mijozlarga xizmatni yaxshilash uchun respublika miqyosida ham, mahalliy miqyosda ham marketing tadqiqotlari o’tkazilishini talab qiladi. Depozitni joylashtirish to’g’risida qaror qabul qilish chog’ida Mijoz uchun quyidagilar asosiy omil bo’ladi: a) bankning ishonchliligi; b) foiz stavkasi darajasi; v) bankning barqaror holati; g) bank muassasalari tarmog’i; d) to’lovlarni o’tkazish muddati; ye) xizmat sifati; j) boshqa mijozlarning tavsiyalari va h. k. Depozitlarni boshqarish chog’ida asosiy e`tibor maqbul depozit portfelini shakllantirishga qaratiladi. Bunda depozitlarni qabul qilish muddatlari, foiz stavkasi darajasi, muddatidan barvaqt chiqarib olish xatari, depozitlar barqarorligi darajasi hisobga olinadi. Shu bilan birga quyidagilar amalga oshiriladi: tavakkalchilikni minimizatsiyalash maqsadida bank resurslarini diversifikatsiyalash siyosati; depozit portfelini sigmentlash (mijozlar, mahsulotlar va bozorlar bo’yicha); turli mijozlar guruhlariga tabaqali yondashuv; Bank mahsulotlari va xizmatlarining raqobatchi bank-mahsulotlari va xizmatlaridan (sifati, narxi va h.k.lar bo’yicha) farqini e`tiborga olish; tavakkalchilik kuchaygan sharoitda bank depozit portfelida barqaror resurslar ulushini kuchaytirish chog’ida barqaror va boshqa resurslarning maqbul mutanosibligini ta`minlab, resurslarni samarali tarzda uyg’unlashtirish; qo’yilmalarni va umuman depozit portfelini shakllantirish jarayonida hayot tsikli tuzilmasini e`tiborga olish. Depozit siyosatini shakllantirishga bank nuqtai nazaridan quyidagilar ta`sir qiladi: raqobatchilik darajasi; Bank xizmatlarini kengaytirish, rivojlantirish tendentsiyasi; “Mijoz-Bank” siyosati; Bank xizmatlari sifatini yaxshilash; tavakkalchilikni diversifikatsiyalash; Bank xizmatchilari malakasi darajasi; texnologiya ahvoli; Bank operatsiyalari va xizmatlarini va h.k.larni o’z vaqtida texnikaviy jihatdan ta`minlash. Shunday qilib, depozitlarni boshqarish chog’ida bank barqarorlik, ishonchlilik, moliyaviy barqarorlik, mijoz uchun raqobatchilik darajasini, shuningdek daromadlilik talablarini saqlab turish maqsadida aktivlar bilan passivlar o’rtasidagi zarur maqbul mutanosiblikni e`tiborga oladi. Bundan tashqari depozit siyosati Bank rentabelliligini tartibga solib turuvchi asosiy omillardan biridir. Bank depozitlari bo’yicha foizlar ular hisoblab chiqarilgan ayni davrda o’stirilib, moliyaviy hisobotni tayyorlash davriyligiga teng bo’lgan davrda hisobotda aks ettiriladi. Bank depozitlari bo’yicha foizlar soliqlar chegirib tashlangan holda to’lanadi. Bankning narx siyosati bozor va ma`muriy shart-sharoitlar o’zgarishiga qarab, depozit bitimining amal qilish butun muddati mobaynida ilgari jalb etilgan depozitlar bo’yicha o’zgarmaydigan foiz stavkalarini saqlagan holda qayta ko’rib chiqiladi hamda Aktivlar va passivlarni boshqarish qo’mitasi tomonidan tasdiqlanadi. Bank bo’limlari boshqaruvchilariga milliy valyutadagi depozit shartnomalarini imzolash chog’ida har bir muayyan bitim bo’yicha mustaqil ravishda foiz stavkasini belgilash huquqi beriladi, bunda daromadlar va foyda bo’yicha rejalar bajarilishini ta`minlash shart qilib qo’yiladi. AHOLI OMONATLARINI KAFOLATLASH TARTIBI. Fuqarolarning banklardagi omonatlari kafolatlash ob`ekti hisoblanadi: fuqarolarning banklardagi, qonun hujjatlari bilan kafolatlashning alohida tartibi nazarda tutilgan omonatlarida turgan; fuqarolarning banklar ishonchli boshqaruviga topshirilgan; taqdim etuvchiga to’lanadigan hisobvaraqlarda saqlanayotgan; yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan jismoniy shaxslarning hisobvaraqlariga (agar bu hisobvaraqlar mazkur faoliyat munosabati bilan ochilgan bo’lsa) qo’yilgan; mazkur bank yoki uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarni ta`minlash uchun fuqarolarning banklardagi garovda turgan omonatlariga qo’yilgan; banklarning chet ellardagi filiallariga qo’yilgan pul mablag’lari kafolatlash ob`ekti hisoblanmaydi. Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash maqsadini amalga oshirish uchun Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi (bundan buyon matnda Fond deb yuritiladi) tuziladi. Fond faoliyatining maqsadi bankning bank operatsiyalarini o’tkazish huquqini beruvchi litsenziyasi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan chaqirib olingan (bundan buyon matnda litsenziyani chaqirib olish deb yuritiladi) taqdirda fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq to’lanishini ushbu Qonunda nazarda tutilgan shartlarda va miqdorda kafolatlashdan iboratdir. Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha Fondning haq to’lanishini kafolatlashi bank qayta tashkil etilganligi munosabati bilan litsenziya chaqirib olingan hollarga taalluqli emas. Fond yuridik shaxs hisoblanadi va banklar bilan yozma ravishda tuziladigan bitimlar asosida faoliyat yuritadi. Fondning mol-mulki banklarning majburiy badallari, mablag’ qo’yilishidan olingan daromadlar, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tushumlar hisobidan shakllantiriladi. Fondning pul mablag’lari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida saqlanadi. Fondning o’z mablag’larini davlat qimmatli qog’ozlariga va boshqa aktivlarga qo’yishdan olgan daromadlari soliq solish ob`ekti hisoblanmaydi. Fondni boshqarish Fondning kuzatuv kengashi va Fondning ijro etuvchi organi tomonidan amalga oshiriladi. Fond moliyaviy yordam ko’rsatish va xayriya faoliyati bilan shug’ullanishi, shuningdek yuridik shaxslarning muassisi bo’lishi mumkin emas. FONDNING KUZATUV KENGASHI Fondning kuzatuv kengashi Fond faoliyatiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Fond kuzatuv kengashining tarkibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Fond kuzatuv kengashining majlisi uning raisi yoki Fond kuzatuv kengashi a`zolarining kamida uchdan bir qismi tomonidan zaruratga qarab, ammo yilning har choragida kamida bir marta chaqiriladi. Fondning kuzatuv kengashi, agar majlisda a`zolarning kamida uchdan ikki qismi hozir bo’lsa, qaror qabul qilishga haqli. Agar majlisda hozir bo’lganlarning kamida uchdan ikki qismi Fond kuzatuv kengashining qarori uchun ovoz bersa, qaror qabul qilingan deb hisoblanadi. Ovozlar teng bo’lganda Fond kuzatuv kengashi raisining ovozi hal qiluvchi hisoblanadi. Fond kuzatuv kengashi: banklarning kalendar badallari stavkasini, ularni hisoblash tartibi va kiritish muddatlarini tasdiqlaydi; fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq to’lash to’g’risida qaror qabul qiladi; O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining roziligi bilan agent bankni tanlaydi; Fond mablag’larini davlat qimmatli qog’ozlariga va boshqa aktivlarga qo’yish xususida qaror qabul qiladi; Fond mablag’laridan foydalanish tartibini, shu jumladan joriy faoliyatga mo’ljallangan xarajatlar smetasini tasdiqlaydi; Fondning ijro etuvchi organini tuzadi va uning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi; auditorlik tashkilotini belgilaydi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Fond direktsiyasi Fondning ijro etuvchi organi bo’lib, u joriy rahbarlikni amalga oshiradi va Fond faoliyati uchun javobgar bo’ladi. Fond direktsiyasi tarkibiga direktor, uning o’rinbosari va bosh buxgalter kiradi. Fond direktsiyasi: banklar bir yo’la to’lanadigan va kalendar badallarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazishi ustidan nazoratni amalga oshiradi; fuqarolarning omonatlari bo’yicha haq to’lash chora-tadbirlarini amalga oshiradi; joriy faoliyatga mo’ljallangan xarajatlar smetasini Fond kuzatuv kengashining tasdig’iga kiritadi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Fond direktori Fond kuzatuv kengashining majlislarida maslahat ovozi huquqi bilan ishtirok etadi.
Bir yo’la to’lanadigan va kalendar badallar banklarning Fondga to’laydigan majburiy badallaridir. Bankning Fondga bir yo’la to’laydigan badali bankning amalda shakllangan ustav kapitali miqdorining 0,1 foizini tashkil etadi. Kalendar badal banklar tomonidan Fondga yilning har choragida o’tkaziladigan pul mablag’laridan iborat bo’ladi. Kalendar badallarning miqdori ushbu Qonunga muvofiq kafolatlanishi lozim bo’lgan fuqarolar omonatlarining yil choragidagi amaldagi qoldig’iga qarab Fond kuzatuv kengashi tomonidan belgilangan, ammo omonatlar umumiy summasining 0,5 foizidan ko’p bo’lmagan miqdorda belgilanadi. Kalendar badallarning to’langan summasi fuqarolarning bankdagi omonatlari qoldig’i umumiy summasining 5 foiziga Yetganda banklar tomonidan kalendar badallarni to’lash to’xtatiladi. Fuqarolarning bankdagi omonatlari qoldig’ining umumiy summasi o’zgarganda Fondga to’langan kalendar badallarning summasi qayta hisoblab chiqilishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan banklar uchun fuqarolarning pul mablag’larini omonatlarga jalb etishga taqiq joriy etilishi banklarni Fondga kalendar badallarini to’lashdan ozod etmaydi. Kalendar badalning stavkasi o’zgartirilgan taqdirda Fond banklarni bundan kamida o’ttiz kun oldin xabardor qilishi shart. Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha kalendar badal chet el valyutasida hisob-kitob qilinganda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan, kalendar badal o’tkazilgan kundan oldingi kungi kurs bo’yicha qayta hisoblab chiqiladi. Banklar tomonidan Fondga to’lanadigan majburiy badallar banklarning ko’rsatilayotgan xizmatlar tannarxiga kiritiladigan xarajatlariga qo’shib qo’yiladi.
Fond bilan yozma bitimlar tuzishlari; ushbu Qonunda belgilangan majburiy badallarni o’z vaqtida va to’liq miqdorda to’lashlari; ushbu Qonunga muvofiq kafolatlanishi zarur bo’lgan fuqarolarning banklardagi omonatlari soni va miqdorlari to’g’risidagi ma`lumotlarni Fondga taqdim etishlari shart. Bank tugatilgan taqdirda, bankning tugatish komissiyasi fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha to’lanadigan haq summasi bilan tugatilayotgan bankning Fondga to’laydigan badali summasi o’rtasidagi farqni, shuningdek omonatlar bo’yicha haq to’lash paytida qilingan xarajatlarni Fondga to’lashi shart.
Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq to’lash miqdori bankning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan oraliq tugatish balansida aks ettirilgan omonatlarning qoldig’iga qarab hisoblab chiqiladi. Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha Fond mablag’lari hisobidan omonatlarning qoldig’i bo’yicha quyidagi miqdorlarda haq to’lash kafolatlanadi: litsenziya chaqirib olingan kundagi holatga ko’ra omonatlar qoldig’i qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining yuz baravarigacha miqdorda bo’lganda - to’liq hajmda; agar omonatlarning qoldiqlari eng kam oylik ish haqining yuz baravari miqdoridan ortiq bo’lsa, - litsenziya chaqirib olingan kundagi holatga ko’ra qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining yuz baravari miqdoridan ko’p bo’lgan omonatlar qoldiq summasining 90 foizi miqdorida, lekin qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ikki yuz ellik baravari miqdoridan ortiq bo’lmagan summada. Agar bank omonatchiga nisbatan kreditor sifatida ham ish yuritgan bo’lsa, omonatlar bo’yicha haq to’lash miqdori omonatchiga to’lanishi lozim bo’lgan omonatlar bo’yicha haq to’lash summasi bilan bankning muqobil talablari summasi o’rtasidagi farq sifatida belgilanadi. Fuqarolarning banklardagi chet el valyutasidagi omonatlari bo’yicha haq to’lash ushbu Qonun bilan belgilangan tartibda va miqdorlarda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan, litsenziya chaqirib olingan kungi kurs bo’yicha milliy valyutada amalga oshiriladi.
Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq to’lash maqsadida bankning tugatish komissiyasi litsenziya chaqirib olingan kundan e`tiboran ikki oy mobaynida kreditorlarni aniqlash hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxiralari fondiga depozitga qo’yilgan debitorlik qarzlari va mablag’larini olish choralarini ko’radi. Mazkur mablag’lar birinchi navbatda tugatilayotgan bankning fuqarolar omonatlari bo’yicha qarzlarini to’lashga yo’naltiriladi. Ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan muddat tugaganidan so’ng, bankning tugatish komissiyasi o’n kunlik muddat ichida Fondga quyidagilarni taqdim etishi shart: tasdiqlangan oraliq tugatish balansi; tugatilayotgan bank mol-mulkining tarkibi to’g’risidagi ma`lumot; kreditorlar tomonidan taqdim etilgan talablar ro’yxati; fuqarolar omonatlarining miqdorlarini tasdiqlovchi ma`lumot; fuqarolarning omonatlari bo’yicha haq to’lash uchun Fondga zarur bo’ladigan pul mablag’larining hisobi. Fond oraliq tugatish balansini olgan kundan boshlab uch kunlik muddat ichida fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq to’lash tartibi va muddatlari to’g’risidagi xabarni ommaviy axborot vositalarida e`lon qiladi. Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq to’lashni Fond ommaviy axborot vositalarida xabar e`lon qilingan paytdan e`tiboran o’n kun ichida boshlashi shart. Haq to’lash O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining roziligi bilan Fond belgilaydigan bank (agent bank) tomonidan amalga oshiriladi. Omonatchilar agent bankka o’z omonatlari bo’yicha haq olish uchun murojaat qilganlarida agent bank mazkur haqni omonatchi o’zining omonati borligini va shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni ko’rsatgan taqdirda to’lashi shart. Fuqarolarning banklardagi omonatlari bo’yicha haq tegishli hujjatlar ko’rsatilgan taqdirda omonatchilarning qonuniy vakillariga yoki ularning huquqiy vorislariga ham to’lanadi. Omonatchining Fonddan o’z omonati bo’yicha haqini olishi uning bankka nisbatan omonati bo’yicha olgan haqidan ortiq miqdordagi talablarini qanoatlantirishga doir huquqlarini istisno etmaydi. FONDGA SSUDA BERISH Fuqarolarning omonatlari bo’yicha haq to’lash uchun Fondning mablag’lari Yetarli bo’lmagan taqdirda, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan Fondga ssuda beriladi va u keyinchalik Fond tushumlari hisobidan qaytariladi. FOND BILAN O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI O’RTASIDA AXBOROT ALMASHISH Fond bilan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Fond o’z vakolatlarini amalga oshirishi uchun zarur axborotni muntazam ravishda almashib turadilar. KREDIT MUNOSABATLARINING MOHIYATI VA KREDITLASHNI TASHKIL ETISH. [181]. Pul bor joyda qarz olish va qarz berish yuzaga keladi, bu ishni banklar bajaradi. Kredit deganda o‘z egalari qo‘lida vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan munosabatlar tushuniladi. Bank o‘zgalar pulini jamlab uni o‘z nomidan kreditga beradi. Buyerda kredit munosabati ikki subyekt o‘rtasida yuzaga keladi: biri pul egasi, ya’ni qarz beruvchi (kreditor) va ikkinchisi, pulga muhtoj, ya’ni qarz oluvchi (qarzdor). Kredit munosabati amalga oshishi uchun uning zarur unsurlari, ya’ni kreditning obyekti va subyekti bo‘lishi lozim ( 34-chizma). 
34-chizma. Kredit munosabatlari. Kredit subyektlari har xil, bularga korxona, firma, tashkilot, davlat va turli toifadagi aholi kiradi. Kreditning obyekti har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo‘sh turgan, egasi tomonidan ishlatilmay va qarzga berilishi mumkin bo‘lgan puldir. Bo‘sh pul uch xil bo‘ladi: tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo‘lidagi pul, ya’ni pul kapitali; aholi qo‘lidagi pul – ertami kech ehtiyojni qondirish uchun to‘plangan pul, egasi qo‘lida kapital emas, balki iste’molini qondirish vositasi; davlat ixtiyoridagi pul. Bu ham pul kapitali (davlat korxonasi uchun), ham umumiy iste’mol pulidir. Aytilgan turdagi bo‘sh pullar ssuda (qarz) fondini tashkil etadi va uning yuzaga kelishi obyektiv tarzda muqarrardir. Qarzga berilgan pul, ya’ni kredit harakatini quyidagicha ifodalash mumkin: Kb Ko Ki Kfq Buyerda: Kb – kredit berildi; Ko – kredit olindi; Ki – kredit ishlatildi; Kfq – kredit foiz (%) bilan qaytarildi. Shu tarzda bo‘sh pullar kreditning asosiy sharti-qarz uchun haq to‘lashni ta’minlaydi. Bu haq qarz qilingan summaga nisbatan foiz hisobida olinganidan u qarz protsenti deb yuritiladi. Qarz protsenti pul bozorida amal qiladi. [182]. Kredit to‘rt xil funksiyani bajaradi. Birinchidan, pulga tenglashtirilgan to‘lov vositalarini (masalan, veksel, chek, sertifikat va b.) yuzaga chiqarib, ularni xo‘jalik aylan-masiga jalb qiladi. (veksel – qarz majburiyatnomasi, chek – bankdagi pulni talab qiluvchi hujjat, sertifikat – pul to‘langanligi, qarz beril-ganligini tasdiqlovchi hujjat). Kredit tufayli pul muomalasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni naqd pulsiz operatsiyalar bilan almashtiradi. Bu esa ichki va xalqaro bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmni osonlashtiradi va tezlashtiradi. Ikkinchidan, qarz berish orqali pul mablag‘larini turli tarmoqlar o‘rtasida qayta taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining ko‘chib turishini ta’minlaydi. Qayta taqsimlash funksiyasi yordamida korxona-lar, tashkilotlar, shaxsiy va davlat sektorining bo‘sh pul mablag‘lari, daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga muayyan to‘lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi mutanosibliklar (pro-porsiyalar) va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi. Uchinchidan, qarz berish tufayli muomala xarajatlarini tejash imkoniyati tug‘iladi. Ma’lumki, kredit vujudga kelish davridan boshlab haqiqiy pullar (oltin, kumush) o‘rnini kredit pullari – veksellar, banknotalar, cheklar bajarib kelgan. Ayniqsa, oltin (kumush)ning mone-tar roli va uning yo‘qolib borganligi tufayli kreditning bu funksiyasi yordamida naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirib, uning tezkorligi va kam xarajatliligini ta’minlab kelmoqda. Bu funksiya ssuda kapitaliga aylangan qarzning muomalada bo‘lish vaqtining tejalishi uning ishlab chiqarishda bo‘lish vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydaning ortishiga olib keladi. Xo‘jalik subyektlari pul mablag‘larining kelib tushishi va ishlatilishi o‘rtasidagi vaqt bo‘yicha farq faqatgina ortiqcha mablag‘lar hajmini emas, balki moliyaviy mablag‘larning yetishmovchiligini ham aniqlab beradi. Shu sababli korxona va tashkilotlarning o‘z aylanma mablag‘-larining vaqtinchalik yetishmovchiligini to‘ldirish uchun ssudalarni olish keng tarqalib boryapti. To‘rtinchidan, qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga erishiladi. Masalan, bank krediti hisobidan qurilayotgan qo‘shma yoki xorijiy korxonalar respublikaning va jahon bozorining ehtiyojini qondirsa, bu hol kreditning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi funksiyasining ijobiy amal qilganligidan dalolat beradi. Va aksincha, kredit xalq xo‘jaligiga turli yo‘llar bilan asossiz ravishda ko‘p berilsa va oqibatda pul massasi ko‘payib, milliy pul qadrsizlansa yoki olingan xalqaro kreditlardan samarali foydalanilmasa va mamlakat o‘zining boshqa daromad manbalari, masalan, oltinini sotish hisobidan kreditni qaytarsa, bu hol kredit funksiyasining salbiy amal qilganligidan dalolat beradi. Kreditga bo‘lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomonidan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha turlarga bo‘linadi (40-jadval). Uzoq muddatli kreditlashda kreditlar 1 yildan ortiq muddatga beriladi. Qisqa muddatli kredit berishda kreditlar bir necha oydan bir yilgacha bo‘lgan muddatda beriladi. Bu turdagi kreditlar: aylanma kapitalni to‘ldiruvchi; qurilish maqsadida olinadigan «oraliq»; qimmatli qog‘ozlar dilerlariga beriladigan; Download 0,64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish