Toshkent moliya universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI


TOSHKENT MOLIYA UNIVERSITETI

MUSTAQIL ISH

MAVZU: Bozor iqtisodiyoti va bozor mexanizmlarining ishlashi

BAJARDI:SBHA-91 Guruh talabsi Jamoliddinov Farrux
TEKSHIRDI:


BOZOR IQTISODIYOTI VA BOZOR MEXANIZMLARINING ISHLASHI
Bozor mexanizmi bozorning asosiy elementlari: talab, taklif, narx, raqobat va asosiy iqtisodiy qonunlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri mexanizmidir. Bu elementlar bozor iqtisodiyoti tizimida ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar tomonidan o'z xo'jalik faoliyatida rahbarlik qiladigan bozorning eng muhim parametrlari hisoblanadi. Bu bozor munosabatlarining o‘zagi, bozorning o‘zagidir.Bozor mexanizmi iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydi: talab, taklif, muvozanat bahosi, raqobat, qiymat (qiymat), foydalilik, foyda va boshqalarning o'zgarishi.Ishlab chiqarish tomonida taklif, iste'mol tomonida talab mavjud. Bu ikki element bir-biri bilan chambarchas bog'liq, garchi bozorda ular bir-biriga qaramaqarshi bo'lsa-da. Ularni qarama-qarshi yo'nalishda harakat qiladigan ikkita kuch bilan solishtirish mumkin. Muayyan bozor sharoitlariga qarab, talab va taklif ko'proq yoki kamroq uzoq vaqt davomida muvozanatlanadi. Talab va taklifning bunday uyg'unligi o'z-o'zidan va davlatning tartibga soluvchi ta'siri ostida sodir bo'lishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, bozor mexanizmi o'z maqsadini (foydasini) ko'zlagan tadbirkorlarni uzoq muddatda iste'molchilar manfaati uchun harakat qilishga majburlovchi majburlash mexanizmi sifatida ishlaydi. Masalan, moda mahsulotiga bo'lgan qondirilmagan talab talab narxini oshiradi, lekin talabni to'liq qondirmaydi. Ishlab chiqaruvchilarda alternativa bor: yoki ishlab chiqarishni kengaytirish va narxni pasaytirish va shu bilan ko'proq xaridorlarning ehtiyojlarini qondirish yoki raqobatchilar bozorda ushbu bo'sh joyni to'ldirib, mijozlarni tortib olinmaguncha narxni yuqori ushlab turish va shu bilan birga nafaqat. ortiqcha foyda (yuqori narxlardan ), balki foyda ham. Bu xavf ishlab chiqaruvchini ishlab chiqarishni o'z vaqtida kengaytirishga, bozor to'liq to'yinguncha o'z tovarining narxini pasaytirishga undaydi. Ushbu mexanizm raqobatchilarning mavjudligiga qarab ishlaydi.Bozor mexanizmi bozorning asosiy elementlari: talab, taklif va narxning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri mexanizmidir.Bozor mexanizmining o'ziga xos xususiyati shundaki, uning har bir elementi narx bilan chambarchas bog'liq bo'lib, talab va taklifga ta'sir qiluvchi asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Xususan, talab narxga teskari bog'liqdir: mahsulot narxining oshishi bilan unga bo'lgan talab, qoida tariqasida, kamayadi va aksincha.Shu bilan birga, aholi talabi faqat tovarlarning chakana narxlariga bog'liq bo'lib, ulgurji yoki xarid narxlarining o'zgarishi chakana narxlar o'zgarmaguncha aholi talabiga bevosita ta'sir qilmaydi. Ulgurji narxlarning o'zgarishi korxonalarning ishlab chiqarish vositalariga ishlab chiqarish talabiga ta'sir qiladi. Narx orqali munosabatlarga qo'shimcha ravishda, talab va taklif bir-biriga va bevosita ta'sir qiladi, ya'ni. talab taklif uchun, taklif esa taklif uchun. Masalan, bozorda yangi sifatli tovarlarning taklifi doimo ularga bo'lgan talabni rag'batlantiradi va ayrim tovarlarga bo'lgan talabning o'sishi pirovard natijada bu tovarlar taklifini ko'paytirish zaruratini keltirib chiqaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘z xo‘jalik faoliyatida bozor parametrlariga asoslanadilar, ulardan eng muhimi talab, taklif, muvozanat bahosidir. Bu bozor munosabatlarining o‘zagi, bozorning o‘zagidir. Ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuvchilar va xaridorlarning iqtisodiy holati ko'plab omillar ta'sirida o'zgarib turadigan bozor sharoitlariga bog'liq. Bunday holda talab va taklif o'rtasidagi ma'lum nisbat juda muhim rol o'ynaydi. Bu ko'pincha xaridorlar va sotuvchilarning taqdirini belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish funksiyasi Ishlab chiqarish - korxonalarining asosiy faoliyati turi bo’lib, bu jarayon cheklangan resurslardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, ushbu tovarlarni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan resurslar hajmidan va ishlab chiqarishda foydalanilayotgan texnologiyaning holati va darajasiga bog’liqdir. Ishlab chiqarish - bu kerakli mahsulotlarni tayyorlash uchun ishchi kuchidan, uskuna va texnologiyadan, tabiiy resurslardan hamda materiallardan ma’lum miqdordagi kombinatsiyada foydalanish jarayonidir.Ta'kidlash joizki, bozor mexanizmi majburlash mexanizmi vazifasini bajaradi, o'z maqsadiga (foyda) intiladigan tadbirkorlarni oxir -oqibat iste'molchilar manfaati uchun harakat qilishga majburlaydi. Masalan, zamonaviy mahsulotga qondirilmagan talab talab narxini oshiradi, lekin talabni to'liq qondira olmaydi. Ishlab chiqaruvchilarning alternativasi bor: yo ishlab chiqarishni kengaytirish, narxni pasaytirish va shu orqali xaridorlarning ko'p sonli ehtiyojlarini qondirish, yoki raqobatchilar bozorda bu joyni to'ldirib, xaridorlarni olib ketguncha narxni yuqori ushlab turish. ortiqcha foyda (yuqori narxlardan), balki foyda ham. Bu xavf ishlab chiqaruvchini o'z vaqtida ishlab chiqarishni kengaytirishga, bozor to'liq to'yguncha o'z tovarlari narxini pasaytirishga undaydi. Bu mexanizm raqobatchilar ishtirokida ishlaydi. Yana Biroq, bozor mexanizmi oxir -oqibat bu qiyinchiliklarni engadi: unga davlat, qonunlar va bozor iqtisodiyotini tartibga solishning boshqa usullari yordam beradi. Bozor mexanizmining faqat bitta elementi tashqi aralashuvga toqat qilmaydi - narxlar. Aynan narxlar orqali talab va taklifning barcha o'zgarishlari seziladi va agar narxlar o'zgarmasa, bozor o'zgarishlarga munosabat bildira olmaydi, u hech qanday ma'lumotga ega emas. Shuning uchun, barqaror narxlar har doim bozor munosabatlarining yo'qligini bildiradi.Shuningdek qarang:Bozor sub'ektlarining iqtisodiy holatiga ta'sir ko'rsatadi bozor sharoitlarialohida tovarlarga ham, umuman tovarlar massasiga ham talab va taklifning nisbati.Qachon taklif talabdan oshsa, xaridorlar har xil turdagi tovarlarni, ularning narxlarini solishtirish va u yoki bu mahsulotga ustunlik berish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Xuddi shunday vaziyat ham mumkin xaridor bozori, o'sha. ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar o'rtasida raqobat mavjud bo'lgan bozorda.Agar talab taklifdan oshsa, ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar o'rtasida raqobat bo'lmaydi, asosiy rolni tovarlar va xizmatlar emas, balki ularning sifati bajaradi, demak bu sotuvchi bozori. Bunday bozorda mahsulot assortimenti yomon, sotishdan oldingi va sotuvdan keyingi xizmat yo'q, hamma narsa "g'ildiraklar" dan birdaniga sotiladi.Zamonaviy bozor - bu xaridor bozori. Sanoat rivojlangan mamlakatlarda bozor holati sotuvchilarga nisbatan mahsulot iste'molchilarining ustuvor mavqeini belgilaydi. Rossiyada sotuvchi bozoridan xaridor bozoriga o'tish bor.Talab va taklif teng bo'lganda, tovarlar narxi ijtimoiy zarur xarajatlar darajasida belgilanadi va muvozanatli narx vazifasini bajaradi.Talab va doimiy taklifning oshishi bilan narxlar ko'tariladi, buning natijasida foyda ko'payadi va tovarlarga talab oshadigan sohaga kapital oqimi keladi. Bu ishlab chiqarish omillari oqimi va taklifning oshishiga olib keladi va taklifning doimiy talab bilan o'sishi narxni pasaytiradi. Shunday qilib, bozor mexanizmi talab va taklif o'rtasidagi buzilgan muvozanatni tiklaydi. Masalan, o’z ustaxonasiga ega bo’lgan shaxs stol ishlab chiqarish uchun ishchi kuchidan, xom ashyo sifatida taxta, temir, arra va boshqa uskunalarga sarflangan kapitaldan foydalanadi. Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko’rinishini o’zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o’zaro ma’lum munosabatda bo’ladilar. Ishlab chiqarish jarayonida bo’ladigan bu munosabatlarning shakllari va xususiyatlarini o’rganish hamda ularni bilgan holda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning birdan-bir yo’lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari ko’pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko’rsatib berilgan. Ular mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy shakllarga bog’liq bo’lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatdir, mehnat bo’lmaganda kishi bilan tabiat o’rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo’lmas edi. Ishlab chiqarish omillarini yiriklashgan uch guruhga bo’lib qarash mumkin: mehnat, kapital va materiallar. Masalan, mehnat ishlab chiqarish omili sifatida malakali mehnatni (payvandchi, buxgalter, elektr ustasi), malakasiz mehnatni (har xil ishchilar) va korxona rahbarlarining tadbirkorlik harakatini o’z ichiga oladi. Bu mehnat turlarini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar mehnat sig’imi va mehnat unumdorligidir. Materiallar deganda, ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulotga aylanadigan har qanday moddiy narsani qarashimiz mumkin: butlovchi qismlar, yarim fabrikatlar, temir, po’lat, shisha, yoqilg’i, yog’och, paxta va boshqa xom ashyolar tushuniladi. Moddiy kapital sarfi ishchilar tomonidan binodan, uskunadan, instrumentdan va texnologik liniyalardan foydalanishni o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish munosabatlari birinchi navbatda mahsulot ishlab chiqarishdagi texnologik munosabatlardir. Texnologiya - bu tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish to’g’risidagi amaliy bilimlardir. Ma’lumki, texnologiyaning takomillashuvi fanda va texnikadagi yangi yutuqlarning ishlab chiqarish jarayoniga joriy qilish orqali boradi. Yangi texnologiya yangi ishlab chiqarish usullaridan foydalanishni, yangi mashina va mexanizmlardan yanada yuqori malakaga ega bo’lgan mehnatdan foydalanishni taqozo qiladi. Yangi texnologiya yangi turdagi mahsulotlarni yaratishga yordam beradi. Tayyorladi :Jamoliddinov Farrux Fakultet: Buxgalteriya hisoboti va audit Foydalanilgan adabiyotlar:Karimov I., Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yulida, T., 1995; Oʻlmasov A., Sharifxoʻjayev M., Iqtisodiyot nazariyasi, T., 1995; Oʻlmasov A.,