Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

4.  Mehnat resurslari hamda handligi muammolari
0 ‘zbekiston  Respublikasi  P rezidem ining  2007-yilda  m am - 
lakatni  ijtim oiy-iqtisodiy  rivojlantirish  yakunlari  va  2008-yilda 
iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirishning  eng  m u h im   ustivor 
y o ‘nalishlariga  bag‘ishlangan  m a ’ruzasida  «Uchinchi  ustuvor 
yo‘nalish-aholmi  ish  bilan  ta ’minlashni  yanada  yaxshilash  va 
uning  farovonligini  oshirishning  eng  muhim  yo‘nalishi  sifatida 
kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik,  xizmat  ko‘rsatish  va 
kasanachilik  sohalarini  qo‘llab-quwatlash  va  rivojlantirishni 
rag‘batlantirishdan  iborat»1,  deb  belgilashi  bejiz  em as.  X uddi 
shu  m a ’ruzada  keltirilishicha,  respublika  aholisi  u ch u n   bir 
yilda  630  m ingdan  ortiq  yangi  ish  o ‘rinlari  yaratildi  va  uning
1 Халқ сўзн газетасн, 2008 йил,- №  28. Б.З.
113

---

u ch d an   ikki  qism i  qishloq joylardadir.  B un dan   tashqari,  yangi 
ish  o ‘rinlarining  65  foizga  yaqini  kichik  biznes  va  xizm at 
k o ‘rsatish  tarm oqlari,  20  foizdan  ortig‘i  esa  kasanachilik 
sohasiga  to ‘g ‘ri  k elad i.1
M eh n at 
resurslarini 
tahlili  b o zo r  iqtisodi 
sharoitida 
ulardan  foydalanish  su r’ati,  soni  va  sifatiga  b o ‘lgan  talab 
o'zgarib  borayotganligidan  dalolat  beradi.  Shu  boisdan  h am  
m am lakatda  o ‘sib  borayotgan  aholi  tu rm u sh   darajasini  yanada 
oshirish,  aholi  bandligi  va  u  b ilan  b o g ‘liq  m u a m m o lam i  hal 
etish   islohotlarning  m u h im   vazifasiga,  y o ‘nalishiga  aylandi.
A holining  m ehn atd a  faolligi  va  ijtim oiy  ishlab  chiqarishda 
ban d  b o ‘lgan  m ehnatga  layoqatli  aholi  salm og‘i  m ehn at 
resurslaridan 
foydalanishning 
m ezonini 
belgilaydi 
0 ‘zbekistonda  bu  m ezo n  99,8  %  d an   ziyoddir.  Ishlab  ch iq a­
rish,  m ehn at  qilish  qobiliyatiga  ega  b o ‘lgan,  m urakkab 
ijtim oiy-iqtisodiy  kategoriya  hisoblangan  m eh n at  resurslari 
jam iyatning  ijtim oiy-dem ografik  rivojlanishi  bilan  birgalikda 
vujudga  keladi.  A niqroq  qilib  aytganda,  aholining  tabiiy, 
sotsial, 
m exanik 
harakati 
natijasida 
m eh nat 
resurslari 
shakllanadi,  rivojlanadi  va  taqsim lanadi.
M eh n at 
resurslarining 
m anbai 
m am lakat 
aholisidir. 
A holining  faqat  m ehnatga  yaroqli  qism igina  m e h n at  resurslari 
hisoblanadi.  0 ‘zbekistonda  m eh n at  resurslariga  16  d an   59 
yoshgacha  b o ‘lgan  erkaklar  va  16  d an   54  yoshgacha  b o ‘lgan 
ayollar  kiritiladi.  U   m am lakat  aholisining  ta x m in an   yarm ini 
tashkil 
etad i2. 
Respublikadagi 
qulay 
ijtim oiy-dem ografik 
vaziyat 
m ehn at 
resurslari 
shaklanishini 
yuqori 
su r’atda 
ta ’m inlashga 
xizm at 
qilm oqda. 
Shu 
boisdan 
m am lakat 
rahbariyati  m ustaqillikning  dastlabki  k un laridano q  aholining 
barcha  qatlam ini  ijtim oiy  him oya  qilishni  o ‘z  oldiga  m aqsad 
qilib  q o ‘ydi.  Bu  b o rada  qato r  davlat  aham iyatiga  ega  dasturlar 
qabul  qilindi  va  u lar  sam arali  hayotga  tatb iq   etilm oqda.  Bozor 
iqtisodiga  o ‘tish  va  iqtisodiyotni  m odem izatsiyalash  davrida 
m e h n at  resurslariga  b o 'lg an   talab  va  aholining  bandlik 
k o ‘rsatkichlari  bo zor  ehtiyojlaridan  kelib  chiq qan   holda 
am alga  oshiriladi.  M ustaqillik  davrida  ishlab  chiqarishda
1 Халқ сўзн газетаси,  2008 йил,- Jfe 28. Б.З.
2 Тўхлиев Н. ва бошқ. Ўзбекистон икгасодиёти асослари.-!.: 2006. Б.31.
114

---

x o ‘jalik   yuritishning  turli  shakllari  paydo  b o ‘ldi,  ayrim  
tarm o q lar  faoliyatida  o ‘zgarisW ar  r o ‘y  berdi.  Ju m lad an ,  1990- 
yilda  aholining  41,5  foizi  nodavlat  sektorida  b an d   b o ‘lgan 
b o ‘lsa,  2010-yilda  79,1  foiz  aholi  nodavlat,  atiga  20,9  foizi 
davlat  sektorida  ishlashm oqda.  Oxirgi  5  yilda  iqtisodiyotning 
b arch a  tarm oqlarida  3,8  m lnga  yaqin  yangi  ish  o ‘rinlari 
yaratildi,  shuning  74  foizi  kichik  biznes  va  xususiy  tadbir- 
korlikka  to ‘g ‘ri  keladi.
M ustaqillik 
yillari 
respublikada 
m eh natga 
qobiliyatli 
yoshlarning  m a ’lum otlilik  darajasi,  m alakasi  an ch a  ortdi. 
M asalan,  1989-yilda  iqtisodiyotda  b an d  b o ‘lganlardan  atigi 
12,7  foizi  oliy  m a ’lum otli,  21,4  foizi  tugallanm agan  oliy  va 
o ‘rta  m axsus  bilim iga  ega  b o ‘lgan  b o ‘lsa,  2010-yilga  kelib  oliy 
m a ’lum otlilar  3,9  punktga  k o ‘paygan  holda,  o ‘rta  m axsus, 
o ‘rta  h am d a  to ‘liqsiz  o ‘rta  m a'lu m o tlila rd a  1,1  punktga 
kam ayish  hodisasi  ro ‘y  bergan.  M avjud  m an b alar  iqtisodiyotda 
b and   b o ‘lgan  aholi  m a ’lum otlilik  darajasida  o ‘rta  va  to ‘liqsiz 
o ‘rta  m a ’lum otlilar  hissasi  yuqoriligini,  b iro q   u ning  ulushi 
b organ  sari  oliy  va  o ‘rta  maxsus  m a ’lum otiga  ega  band 
aholining  m iqdori  ortishi  hisobiga  qisqarib  borayotganligini 
k o ‘rsatm oqda.  A yniqsa,  tadqiqot  davrida  ayollar  o ‘rtasida  oliy 
va 
o ‘rta 
m axsus 
m a ’lum otiga 
ega 
band  
ahoU 
ulushi 
erkaklam ikiga  nisb atan  yuqori  b o ‘lgan  h olda  tezlik  bilan 
rivojlandi.  Ju m ladan ,  1989-yilda  oliy  m a ’lum otli  ayollam ing 
jam i  b an d   b o ‘lganlardagi  ulushi  erk aklardan   1,2  punktga  kam  
b o ‘lgan b o ‘lsa,  2010-yilda  1,1  punktga  yuqori  b o ‘ldi.
K ad rlar  tayyorlash  milUy  dasturining  qabul  qilinishi  va  bu 
asosda  maxsus  k asb -h u n ar  kollejlari  tizim ining  rivojlanishi 
ijtim oiy  ishlab  chiqarishga  kelayotgan  yoshlarning  aksariyati, 
o ‘rta  m axsus  bilim iga  ega  b o ‘lishiga  sabab  b o ‘lm oqda.  Buning 
natijasida,  birgina  2000-2010  yilning  o ‘zida  respublikaning 
b arch a  viloyatlari  iqtisodiyot  tarm oqlarida  b and   b o ‘lgan 
aholining  oliy  va  o ‘rta  maxsus  m a'lu m o tid ag ilar  ulushi  1,2-2,0 
m artaga  ortdi,  o 'rta   va  to ‘liqsiz  o ‘rta  m a ’lum otidagilarda  esa 
shuncha  m iqdorda  kam ayish  ro ‘y  berdi.  M azkur  yillar  orasida 
iqtisodiyotda  b an d   aholining  m a ’lum otlilik  darajasida  oliy 
m a ’lum otlilar  ulushi  Jizzax  va  X orazm   viloyatida  2  barobarga, 
T o shk en t 
shahri 
va 
viloyatida 
1,1-1,2 
m arta, 
qolgan 
viloyatlarda  esa  1,5  m artaga  k o ‘paygan.  0 ‘rta  maxsus  m a ’lu-
115

---

m otiga  ega  b an d   aholi  salm ogbi  va  salohiyati  h am   viloyatlar 
m iqyosida  o ‘rtach a  1,2-1,8  m artaga  o ‘sgan.
Statistik  m a ’lu m o tlar  tahlili,  respublika  aholisining  60,5 
foizi  m ehnatga  layoqatli  yoshdagi  aholi  va  b uning  74,4  foizi 
bugungi 
kun da  iqtisodiy  faol 
aholi 
(IF A ) 
hisoblanadi. 
0 ‘zbekiston  aholisi  m uttasil  tabiiy  k o ‘payib  borishi  natijasida, 
m eh n at  resurslari  soni  va  salm og‘i  h am   o ‘sib  boryapti. 
M asalan,  respublikada  m e h n at  resurslari  soni  1991-yilda 
10213,2  m ing,  2012-yilda  16123,6  m ing  kishiga  yetdi  yoki 
barch a  yillarda  jam i  m am lakat  aholisining  teng  yarm i  va 
u n d an   k o ‘pini  tashkil  etdi.  U m u m m am lak at  aholisi  tarkibida 
m eh n at  resurslari  salm og‘i  yildan-yilga  ortib,  aksincha,  bu 
m eh n at  resurslarining  iqtisodiyotda  b and   b o ‘lganlari  hissasi 
kam ayib  borishi  kuzatiladi.  C h u n k i,  1991-yilda  b archa  m ehn at 
resurslarining  80,8  foizi  iqtisodiyotda  b an d  b o ‘lgan  b o ‘Isa, 
2001-yilda  71,3  foiz,  2012-yilda  72,1  foizni  tashkil  etdi.
Iqtisodiy  islohotlar  davrida  aholining  tarm o q lar  b o ‘yicha 
bandligi  dinam ikasi  va  tarkibida  q ato r  o ‘zgarishlar  ro ‘y  berdi. 
B unday  rivojlanish  xususiyati  b arch a  tarm o q lar  va  sohalar 
u ch u n   ham   qayd  etildi,  biroq  birgina  qishloq  xo‘jaligida  band 
b o ‘lganlar  nisbiy  m iqdori  kam aydi.  A ksincha,  sanoat,  qurilish, 
tran sp o rt  ham da  xizm at  k o ‘rsatish  sohalarida  b an d lar  hissasi 
ortib  bordi.  S anoat,  qishloq  xo‘jaligi  va  qurilish  respublika 
aholisi  bandligini  yuqori  darajada  ta ’m inlash  im koniyatiga  ega 
tarm o q lar  hisoblanadi. 
Shu  boisdan, 
iqtisodiyotda  band 
b o ‘lgan  aholining  teng  yarm i.  y a’ni  47,6  foizi  shu  tarm oqlarga 
tegishli.  H olbuki,  1989-yilda  bu  k o ‘rsatkich  60,3  foizni  tashkil 
etgan.  X uddi  shunday  qishloq  xo‘jaligida  aholi  bandligi  1991- 
yilda  41,9  foizni  tashkil  etgan  b o ‘lsa,  2010-yilda  25,2  foizga, 
san o atd a  esa  14,3  foizdan  13,2  foizga  tushdi.  M ulkchilik 
shakllari  b o ‘yicha  aholi  bandligi  taqsim otida  eng  kichik  ulush 
chet  el  investitsiyasi  asosidagi  korxonalarda  ishlaydiganlar 
hisoblanadi.
0 ‘zbekistonda 
zam onaviy 
ilm iy-texnika 
yutuqlari 
va 
texnologiyalarni  o ‘zlashtiruvchi  ch u q u r  bilim  va  m alakaga  ega, 
yuqori  sifatli  xizm at  k o ‘rsatish  darajasidagi  m utaxassislam ing 
yetishib  kelayotganligi  aholiga  xizm at  k o ‘rsatish  sohasida 
ban d lar  soni  va  salohiyati  ortishida  bosh  om illardandir. 
Ju m ladan,  1989-2010-yillarda  savdo  va  u m um iy  ovqatlanishda
U 6

---

aholi  bandligi  2,6  m artaga,  sog‘liqni  saqlash,  sport  va  aholini 
ijtim oiy  him oyalashda,  uy-joy,  k om m u nal  x o ‘jalikda  1,8, 
ta ’lim ,  san ’at,  fan,  tran sp o rt  va  aloqada  bu  k o ‘rsatkich  m os 
ravishda  1,4  va  1,1  barobarga  k o ‘paydi.  Shu  boisdan  ham , 
ay nan  x izm at  k o ‘rsatish  sohasida  aholi  bandligi  1991-yilda
35,6  foiz  b o ‘lgan  b o ‘lsa,  2010-yilda  52,4  foizga  k o ‘tarildi. 
B ulardan  ja m i  m am lakat  iqtisodiyotda  band  aholining  13,8  % 
ini  o ‘zida  m ujassam lashtirgan  ta ’lim   sohasida  ayollar  bandligi 
yuqori.  Biroq,  k o ‘rilayotgan  tarm oq da  ayollar  bandligi  1999- 
2 0 10-yillarda  7,4  m artaga 
qisqardi. 
Shuningdek, 
savdo, 
um um iy  ovqatlanish  va  aholiga  m aishiy  xizm at  k o ‘rsatish 
sohalarida  ja m i  aholining  13,0  foizi  b and   b o ‘lgan  holda, 
ularning  52,2  %i  ayollardan  iborat.
E rkin  iqtisodiyot  sharoitida  b ozo rlar  tizim ining  taraqqiy 
etishi  va  u  bilan  ch am b archas  xizm at  k o ‘rsatish  sohalarining 
avj  olganligi, 
tabiiyki 
bu  sohalarda  bandlikni 
oshiradi. 
R espublika 
iqtisodiyot 
tarm oqlarida 
band 
b o ‘lgan  jam i 
aholining  atigi,  7,5  foizini  qam rab  olgan  sog‘liqni  saqlash, 
sport  va  ijtim oiy  t a ’m in o t  sohalarida  ishlovchilar  soni  yildan- 
yilga  ortib  borm oqda.  Q olaversa,  bu  sohalarda  ayollar  bandligi 
yuqori  b o ‘lib,  y a’ni  74  foizni  tashkil  etadi.  M azku r  sohalarda 
aholining  ko‘p  b and   b o ‘lishi  m in taq alar  ijtim oiy-dem ografik 
vaziyati  yaxshilanishida  m uh im   aham iyatga  egadir.