Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva



Download 6,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/118
Sana18.01.2022
Hajmi6,69 Mb.
#387097
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   118
Bog'liq
Иқтисодий география.Абдалова З

Yosh  klassifikasiyasi*
Kalendar  yosh
Inson  hayoti  davrlari
1  —  7  kunlik
Yangi tu g ’ilgan  chaqaloq
7  kun  —  bir yosh
C haqaloq
1  —  3  yosh
Erta  bolalik
4 - 7   yosh
Birinchi bolalik
8 — 12  (o’g’il bolalar)
Ikkinchi bolalik
8 - 1 1   (qiz  bolalar)
1 3 -1 6   (o’g’il  bolalar)
O ’sm irlar
12  -   15  (qiz  bolalar)
17  -   21
Yigitlar
1 6 - 2 0
Qizlar
22  -   35  (erkaklar)
I  —  yetuklik  davri
2 1 - 3 5   (ayollar)
36  —  60  (erkaklar)
II  -   yetuklik  davri
35  -   55  (ayollar)
61  —  74  (erkaklar)
Keksa  odam lar
56  -   74  (ayollar)
75  -   90 yosh
Q ari odam lar
90  d an  yuqori  yoshdagilar
U zoq  um r  ko’ruvchilar
* Народонаселение:  Энциклопедический  словарь.  М.,  1994 с.  461
T u g ’ilish  darajasi  past  b o ’lgan  h ollarda  esa  aholi  tarkibida 
qariyalar  (60  yosh  va  u n d a n   yuqori)  salm og’i  yuqori  va  o ’lim  
hollari  k o ’p ro q   sodir  b o ’ladi.  D em ografik  n u q tai  nazard an 
yondashganda.  aholining  bugungi  yosh  tarkibi  kechagi  aholi
43


tak ro r  barpo  b o ‘lishining  natijasi  va  kelajakdagi  dem ografik 
rivojlanishning  asosi  b o ‘lib  xizm at  qiladi.
A holi  yosh  tarkibini  o ‘rganganda,  aholining  alohida  h ar  bir 
yoshlarga  (0,1,2 ,3,4 ,5 ... 100  va  u n d an   yuqori)  besh  yillik  yosh 
guruhlariga  (10  -   14,  15  -   19...)  va  u c h ta   yirik  -   yirik 
guruhlariga  (0  —  14,  15  -   60,  60  va  u n d a n   yuqori)  ajratiladi. 
A holi  yosh  tarkibi  dem ografiyada  asosiy  o ‘rganish  obyekti 
sifatida  o ‘z  kelib  chiqish  va  rivojlanishiga  ega.  U shbu 
rivojlanishni  quyidagi  y o ‘nalishlarga  ajratish  m u m kin:  a) 
alohida  yosh  guruhlari  va  u larni  nisbatlarini  statistik  tahlili;  b) 
aholi  yosh  tarkibining  shakllanish  qonuniyatlari  va  ularning 
dem ografik  rivojlanishning  om ili  sifatidagi  o ‘m i;  v)  aholi  yosh 
tarkibi  va  ijtim oiy-iqtisodiy jaray on larni  o ‘zaro  bog‘liqligi.
A holi  sonining  o ‘sib  borishida  u ning  yosh  tarkibi  asosiy 
om il  hisoblanadi.  XX  asm ing  o 'rtalarid a  iqtisodiy  rivojlangan 
davlatlarda  aholi  tak ro r  barpo  b o ‘lishi  tu g 'ilish   darajasining 
nisbatan 
pastligi 
va 
aholi 
um u m iy 
tarkibida 
bolalar 
salm og'ining  kam ligi  bilan  xarakterlanadi.  R ivojlanayotgan 
davlatlarda  esa  a n a  shu  davrda  nisbatan  yuqori  tug 'ilish   va 
aholi  tarkibida  bolalar  salm og'ining  yuqoriligi  xarakterli  edi. 
T ug'ilish  yuqori  va  uni  n azo rat  etish   darajasi  past  b o 'lg an  
sharoitda  aholining  yosh  tarkibi,  aholi  soni  o 'sib   borishiga 
bevosita  ta ’sir  etadi.
Y osh  akkum ulyatsiyasi  —  b a ’zi  yosh  guruhlaridagi  aholi 
sonini  o 'z id a n   oldingi  yosh  gum hidagi  aholi  so n id an   oshib 
ketishi.  Bu  h o i,  k o 'p   hollarda,  aholi  o 'z in i  yoshini  yaxlitlab 
aytishi  sababli  sodir  b o 'lad i.  K o 'p ro q   60  y osh dan  keyin 
keksalar  yoshlarini 
ko 'p ay tirib 
aytadilar. 
N atijad a  b a ’zi 
yoshdagi  aholi  soni  o 'z id a n   oldingi  yoshdan  oshib  ketadi. 
M asalan,  1897  y.  aholi  ro'yxatlarin ing   tah lilid an  70  yosh 
erkaklar,  75  yosh  ayollar  soni  69  yosh  va  74  yoshdagi  aholi 
sonidan  oshib  ketgan.
A holining  yosh  tarkibi  aholining  tabiiy  harakati  k o 'rsat- 
kichi  bilan  cham barchas  bog'langan.  Inso nn in g  iqtisodiy, 
biologik  va  k alend ar  yoshlari  m avjud  b o'lib ,  ular  o 'z   ilm iy 
ta ’riflari 
va 
xususiyatlariga 
egadir. 
D em ografik 
nuqtai 
nazard an  in so n   um ri  turli  davrlarga  b o 'lin ad i  (go'daklik, 
bolalik,  yoshlik,  yetuklik,  m ehnatga  qobiliyatlilik  davri  va
44


qariyalik).  U m u m an ,  dunyo  m iqyosida  aholi  yosh  tarkibi 
b o ‘yicha  u c h ta   dem ografik  guruhlarga  ajratiladi.  Bularga  0-14 
yosh  (bolalar),  15-64  yosh  (m eh n at  yoshidagi  aholi),  65  yosh 
va  u n d an   yuqorilar  (qariyalar)  kiritiladi
Shved 
d em o g raf  olim i 
G .S un db erg  
aholining 
yosh 
tarkibiga  qarab  u ch   turga  b o ‘ldi:
1.  Progressiv.
2.  Statsionar.
3.  Regressiv.
Progressiv-
  yosh  tarkibida  aholi  u m um iy   m iqdorida  bolalar 
(0-14  yoshdagi)  salm ogh  qariyalarga  (65  yosh  va  u n d an  
yuqori) 
qaraganda 
yuqori 
b o ‘lgan 
h u d u d lard a 
kuzatilib 
ularn ing   aholisi  m u n tazam   ko'payib  boradi.  B u  yosh  tarkibiga 
A frika  va  Osiyo  davlatlarini  kiritsa  b o ‘ladi.  D unyo  b o ‘yicha  15 
yoshdan  kichiklar  jam !  aholining  26  foizini  tashkil  qilsa, 
A frikada  41  foizni,  O siyoda  25  loiz,  Y evropada  16  foizga  teng 
(2012  y.).  B izning  respublikam iz  aholisi  yosh  tarkibida  aynan 
shu  yoshdagilar  dunyo  ko^rsatkichidan  baland  29  foiz.
Statsionar-
 
yosh 
tarkibida 
aholi  u m um iy  m iqdorida 
qariyalar  salm og‘i  yoshlar  bilan  tengdir.  S tatsionar  yosh 
tark ib id a  aholi  soni  b ir  xil  m iqdorda  turadi.  A holining  tez 
kam ayishi  yoki  k o ‘yayishi  kuzatilm aydi.
Regressiv-
  yosh  tarkibida  aholi  u m um iy  sonida  qariyalar 
salm og‘i  bolalarga  qaraganda  yuqori  b o ‘ladi.  B unday  holda 
aholi  soni  asta-sekin  kam ayib  boradi  va  «depopulyasiya»  holati 
yuz  beradi.  A holi  «qarib»  borishi  kuzatiladi.  D u ny o  aholisi­
ning  atigi  8  foizi  (2012  yil)  64  y oshdan  kattalarga  to ‘g ‘ri 
keladi.  A Q S H ,  K anada,  Y evropa,  O keaniya  davlatlarining 
aksariyatida  64  yoshdan  k atta  yoshdagilar  salm og‘i  dunyo 
aholisining 
aynan 
shu 
yosh 
tarkibi 
b o ‘yicha 
u m um iy  
k o ‘rsatkichidan  ustunligi  kuzatiladi.
Aholi  yosh  tarkibini  ikkita  asosiy  tipga  ajratish  m um kin.
Birinchi  tioda  (tu g'ilish   va  o 'lim   yuqori  b o 'lib ,  o 'rta c h a  
u m r  k o 'rish   davri  qisqa  b o 'lg an   rivojlanayotgan  davlatlar) 
bolalar,  o 'sm irla r  m iqdori  u stun,  qariyalar  hissasi  u n ch a  katta 
em as.  Ikkinchi  tip  Shim oliy  A m erika,  Y evropa,  Y aponiya, 
Avstraliya  m am lakatlariga  xos  (tug'ilish  kam ,  o 'lim   past 
ko'rsatkichga  ega,  u zo q  u m r  k o 'ru v ch ilar  k o 'p   sonli)  bolalar
45


va  o ‘sm irlar  soni  qisqarib,  qariyalar  ulushi  oshib  boradi. 
D unyo  aholisining  yosh  tarkibida  bolalar  ulushi  kam ayib, 
m ehnatga 
layoqatli 
yoshdagi 
va 
keksa 
aholi 
salm ogh 
k o ‘payayotgan  m intaqalarga  A m erika,  Yevropa  va  Avstraliya 
ham da  O keaniya  davlatlari  kiradi.  B inobarin, 
1970-2012 
yillarda  0-14  yoshdagi  bolalar  ulushi  36.6  d an   26,0  foizga 
tushdi,  m ehnatga  layoqatli  yoshdagi  ah oli  salm og‘i  esa  57,9 
dan  66,0  foizga  k o ‘tarildi,  65  yosh  va  u n d an   k attalar  salm og‘i 
barcha  m intaqalarda  sezilarli  darajada  ortib  b orm o q d a,  dunyo 
b o ‘yicha  bu  k o ‘rsatkich  hozirda  8  foizga  teng  (5-jadval).
5-jadval

Download 6,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish