Тошкент молия институти

-маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш орқали истеъмол 
товарлар ҳажмини ошириш зарурлиги. Мамлакат аҳолисининг истеъмол 
товарларга бўлган талабининг асосий қисмини маҳаллий ишлаб чиқариш 
ҳисобидан 
қондирилиши 
учун 
инновацион 
ривожланишнинг 
илғор 
тажрибасини миллий иқтисодиётга жорий этиб бориш лозим. Чунки, 
аҳолининг истеъмол товарларга бўлган талабининг хорижий ишлаб 
чиқарувчилар 
ҳисобидан 
қондирилиши 
мамлакатда 
рақобатнинг 
заифлашувига ҳамда миллий валютанинг сотиб олиш қобилиятини 
пасайишига олиб келади ва охир оқибат миллий иқтисодиётнинг барқарор 
ўсишида салбий ҳолатлар содир бўлишига сабаб бўлади. 
Демак, миллий иқтисодиётга инновацион ривожланишни жорий этиш 
орқали аҳолининг истеъмол товарларга бўлган эҳтиёжини маҳаллий ишлаб 
чиқариш ҳисобидан қондиришга эришиш лозим. Замонавий шароитда 
инновацион ривожланишни миллий иқтисодиётга жорий этиш учун 
мамлакатда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш маълум даражага етганда уни 
модернизация қилиши лозим. 
Модернизация бу – иқтисодиётни реал секторини техник-технологик 
янгилаш, уни жаҳон стандартларига мослаш, юқори технологияларга 
асосланган махсулотлар ишлаб чиқаришни ташкил этиш, шунингдек турли 
ижтимоий-иқтисодий 
муносабатларни 
такомиллаштиришдир. 
Бундан 
ташқари миллий иқтисодиётни модернизациялаш макроиқтисодий жараён 
сифатида, анъанавий жамиятдан инновацион жамиятга ўтиш имкониятини 
беради. Шундай экан, мамлакатимиз иқтисодиётини рақобатбардошлигини 
таъминлашнинг устувор йўналиши бўлиб, хом ашё ва табиий бойликларни 
эксплуатация қилишга асосланган иқтисодиётдан инновацион ривожланишга 
асосланган иқтисодиётга ўтиш зарур. Бунинг учун албатта инновацион 
иқтисодиётни барпо этишда давлатнинг ва хусусий бўғиннинг катта 
миқдордаги молиявий маблағларини сафарбар этиш зарур бўлади.

---

27 
Масалан, 
бу 
борада 
айрим 
давлатларда 
инновацияларни 
ривожлантиришга ажратилаётган умумий маблағлар ЯИМга нисабатан 10 % 
дан юқоридир, шу соҳага хусусий сектор томонидан йўналтирилган 
молиявий маблағлар мамлакат ЯИМга нисбатан Хитойда – 9 %ни, АҚШда – 
8 %ни ташкил этади
32
.
Мамлакатимизда давлат томонидан инновация ва илм-фанни қўллаб- 
қувватлашга ажартилаётган маблағлар салмоғи ЯИМга нисбатан 1,2 %ни 
ташкил этгани ҳолда, хусусий секторнинг бу йўналишдаги инвестициялари 
ЯИМга нисбатан 0,2% дан ошмайди. 
Бунинг 
асосий 
сабаби, 
бизнинг 
назаримизда, 
иқтисодиётни 
инновацион ривожлантиришга етарли даражада эътибор берилмаганлигидир. 
Бундан ташқари мамлакатимизда инновацион ривожланишнинг қуйидаги 
муаммолари бунга имконият бермайди. 
1. Республикамизда инновацион иқтисодиётни шакллантириш ва 
ривожлантириш учун ижтимоий-иқтисодий муҳит етарли даражада 
шаклланмаган, бунинг асосий омили трансакция харажатлари ҳисобланади. 
Иқтисодиётни инновацион ривожлантириш йўлига фақат мамлакат саноат 
салоҳиятини 
сифат 
жиҳатдан 
ўзгартириш, 
инновациялар 
бозорини 
ривожлантириш асосида ўтиш мумкин. Бу эса, ўз навбатида, кичик 
корхоналарни ташкил этиш (шу аснода қўшма корхоналар ҳам) ва 
шакллантириш ҳамда барқарор ривожланишини таъминлаш билан узвий 
боғлиқ бўлиб, уларнинг инновацион фаоллиги самарали иқтисодий ўсишнинг 
энг муҳим омили ҳисобланади.
Ривожланган мамлакатларда кичик бизнес субъектлари ЯИМнинг 
асосий қисмини ишлаб чиқаради. ИТТКИ учун сарфланадиган барча 
харажатлар умумий ҳажмининг 2 %дан 5 %гача қисмини истеъмол қилган 
ҳолда барча йирик технологик янгиликларнинг деярли ярми айнан улар 
томонидан ишлаб чиқарилади. Бу кўрсаткич, бизнинг республикамизда, яъни 
32
Сиразетдинов Р.М. Необходимость формирования инновационной стратегии развития экономики. «Креативная 
экономика» № 10 (46) за 2010 год, cтр. 45-48.

---

28 
фан сиғими юқори бўлган юқори технологик тармоқларнинг ЯИМ улуши 
тахминан 1 %ни ташкил этади. Реал секторда ҳалигача жисмоний ва 
маънавий жиҳатдан эскирган асосий фондлардан фойдаланиш юқори 
даражада қолмоқда, юқори самарадорликка эга янги қувватларни яратиш 
ишлари суст кечмоқда.
Инновацион иқтисодиётни ривожлантириш натижасида сифати, 
нархи, кўламлари ва бозорга чиқиш муддатлари (имкониятлари)га кўра 
мавжуд тўлов қобилятига эга ИСО 9001 жаҳон стандартларига мос келувчи 
рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш имкониятлари юзага келади. 
2. Мамлакатимизда инновацияларни ривожланишига салбий таъсир 
кўрсатаётган омиллардан бири рақбот мухитини етарли даражада 
ривожланмаганлигидир. Чунки, рақобат муҳити хўжалик юритувчи 
субъектларнинг доимий янгиликка иштилишига, бозордаги улушини сақлаб 
қолиш ёки уни янада кўпайтиришга ундайдиган омил ҳисобланади. Рақобат 
шароитида корхоналар ишлаб чиқариш фаолиятга юқори технологияларни 
жорий этиб, инновацион ишланмаларни истеъмолчисига айланади. АҚШлик 
иқтисодчи олим М.Ю.Портер ҳам ўз тадқиқотлари бўйича хулоса қилиб, 
“Инновациялар корхоналарга рақобатда ютиб чиқиш ва янги худудларни 
эгаллаш имконини беради” – дея таъкидлаган
33
.
3. Инновацион ишланмалар ва ишлаб чиқаришга жорий қилиш учун 
тайёр технологиялар таклифини пастлиги. Ҳозирда мамлакатимизда 
инновацион ишланмаларга бўлган ички бозор талаби асосан бундай 
технологияларни импорти ҳисобига амалга оширилмоқда.
Бизнинг назаримизда, барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашда 
инновацияларни ривожлантиришнинг устувор йўналишларини белгилаб 
олиш лозим. Чунки, молиявий-иқтисодий инқироз шароитида давлатлар 
ўртасида янги бозорларни эгаллашга бўлган талаб ортиб бормоқда.
33
М.Ю.Портер. Конкурентная стратегия. Методика анализа отраслей и конкурентов.
Конкурентная стратегия: М.: 
Альпина Бизнес Букс, 2005. 

---

29 
Таъкидлаш жоизки,
бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг 
иқтисодиётни 
бошқаришга 
аралашуви 
даражасини 
аниқлаш 
қийин 
масалалардан бири ҳисобланади. Шунингдек, иқтисодиётни барқарор 
ўсишини таъминлашда давлат иштироки бўлиши алоҳида аҳамиятга эга. 
Лекин, бизнинг фикримизча, иқтисодиётдаги баъзи соҳалар борки, 
давлатнинг кучли даражада аралашуви ижобий натижаларга олиб келмайди. 
Чунки, бундай ҳолатда маъмурий механизмлар устунлик қилади, инновация 
ва янги технологиялар эса, иккинчи даражали бўлади.
Иқтисодиёти етакчи мамлакатларда инновацияларни ривожлантириш 
амалиётига назар ташласак, инновация ва инвестицияларни ягона йўналиш 
сифатида бошқарганлигини кўришимиз мумкин. Бундай ёндашувнинг 
мавжудлиги инновацион фаолиятни ривожланиши учун зарур бўлган 
молиявий муҳит яратади. Хорижда инновацион инвестицияларни асосан 
венчур фондлари амалга оширади. Чунки, венчур фондлар юқори рискли 
технологияларни, илмий-техникавий лойиҳаларни молиялаштиради. Ўз 
навбатида, давлат томонидан венчур фондларининг фаолияти солиқ 
имтиёзлари бериш йўли билан рағбатлантирилади.
Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви шароитида Ўзбекистоннинг 
инновацион фаолияти давлат томонидан самарали ва изчил амалга 
оширилаётган макроиқтисодий ва фаол инвестиция сиёсати, ривожланган 
хориж тажрибаси ҳамда инвестицион муҳитни янада жозибадорлигини 
ошириш механизмларига боғлиқ бўлиб, кенг кўламда тадқиқот ишларини 
олиб бориш ва ўрганилиши зарур бўлган долзарб илмий ҳамда амалий 
соҳалардан бири ҳисобланади.
Назримизда, саноат, тадбиркорлик ҳамда инновацион ишланмаларни 
таклиф этадиган тадқиқотчи олимлар мазкур муаммонинг ечимига миллий 
хусусиятларни эътиборга олган ҳолда ривожланган хориж тажрибасининг 
ижобий жиҳатларини қўллаш йўллари ва улар билан ўзаро ҳамкорлик 
тизимини ишлаб чиқиш лозим. Чунки жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви 
ва рақобат муҳитини кучайиб бориши, жаҳон бозорида маҳсулотларнинг 

---

30 
яшовчанлик даврини кескин қисқаришига, бозор конъюнктураси ва 
истеъмолчилар эҳтиёжларини тез ўзгаришига олиб келди.
Натижада, ҳар бир хўжалик юритувчи субъектдан рақобатдош 
маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини 
ишлаб чиқишни ҳаётий заруриятга айлантирмоқда. Бу эса, мамлакатнинг 
инновацион фаолиятини ривожлантириш ва уни самарали бошқаришни талаб 
этмоқда. 
Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаётган турли мулкчилик 
шаклидаги субъектларнинг инновацион фаолияти: