Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

2-reja     ► 

---

23 
 
Bunday  ekstralisoniy  omillar  iqtisodiyotning  o‘ziga  xos  terminologik 
tizimining qaror topishiga sabab bo‘ldi. Demak, iqtisodiyot terminologiyasi hozirgi 
holatiga yetib kelgunga qadar bir necha bosqichlarni bosib o‘tdi. 
        
  
Mahmud  Qoshg‘ariyning  “Devonu  lug‘otit  turk”  lug‘ati,  inqilobgacha 
yaratilgan  bir  qancha  lug‘atlar,  o‘zbek  adabiyoti  vakillari,  xususan,  Alisher 
Navoiy,  Bobur  va  boshqalarning  badiiy,  ilmiy-badiiy  asarlari  o‘zbek  iqtisodiy 
terminlarning rivojlanishida o‘ziga xos o‘rin tutgan manbalar hisoblanadi. Asarda 
o‘z ifodasini topgan ba’zi leksemalar davr o‘tishi bilan is’temoldan tushib, hozirda 
arxaizmga  aylanib  qolganligini  ham  qayd  etish  lozim.  Маsalan,  bergo‘  -  qarz; 
oto‘nch  -  qarz;  o‘ro‘nch  -  pora;  og‘ur  -  davlat;  yomg‘a  -mollarni  saqlovchi  va 
ularni yig‘uvchi (amaldor); sart - savdogar; terchi -  muzd, ish haqi oluvchi. 
 

---

24 
 
Keltirilgan  dalillardan  ijtimoiy-siyosiy  hayot 
ning,  bilish  jarayonining  xilma-xil  sohalariga  oid 
ko‘pdan-ko‘p  terminlarning  qayd  etilganligi  va 
ulardan  ayrimlarining  ham  o‘sha  davrdagi 
ma’nolari  bilan  qo‘llanayotganligi  ayon.  Bundan 
ularning  hozirgi  kunlargacha  yetib  kelishida  turli 
davrlarda  tuzilgan  lug‘atlarning  ham  ahamiyati 
beqiyos  ekan,  degan  xulosaga  kelish  qiyin  emas. 
Iqtisodiy  terminlar  o‘z  ifodasini  topgan  lug‘atlar 
jumlasiga  yana  quyidagilarni  kiritish  mumkin: 
“Badoyi-ul  lug‘at”,  Shayx  Sulaymon  Buxoriyning 
lug‘ati,  L.Budagov,  V.V.Radlov  tomonidan  jonli 
turkiy  tillar  va  lahjalar  hamda  turkiy  yozma 
yodgorliklar  materiallaridan  foydalanib  tuzilgan 
lug‘atlar va boshqalar. 
    O‘zbek  adabiy  tilining  asoschisi  Alisher  Navoiyning  ilmiy  yoki  badiiy 
asarlarida  ko‘plab  asli  o‘zbekcha  (ko‘pi  umumturkiy)  iqtisodiy  terminlar 
ishlatilgan.    Zero,  xalqlarning  iqtisodiy  va  madaniy  aloqalari  hayotiy  zaruriyat 
bo‘lgani tufayli shu jarayonda bir tildan ikkinchi tilga leksemalar o‘tib turadi.  
Har  bir  tilning  lug‘aviy  tarkibida  etimologik 
jihatdan  shu  tilning  o‘ziniki  bo‘lgan  so‘zlardan 
tashqari, o‘zga tillarning lug‘aviy unsurlari bo‘lishi 
tabiiydir. 
Alisher  Navoiy  asarlarida  arabcha  va  fors-    
bilan  bog‘liq  ekanligi  ayrim  tadqiqotlarda 
ta’kidlangan. 
Ulardan  ma’lum  bo‘lishicha,  o‘zbek  tilida 
o‘zlashma qatlamning o‘ziga xos xususiyatlari aks 
eta boshlagan.  
Navoiy asarlarida faqat 
umumturkiy iqtisodiy 
atamalar qo‘llanib 
qolmay, ularning arabcha, 
fors-tojikcha sinonimlari 
o‘z ifodasini topganki, 
quyida keltiriladigan 
misollar shundan dalolat 
beradi: savdopisha-
savdogar-savdogarchilik; 
sarmoya-davlat-mablag‘; 
bay’ona-baho, qiymat, bay 
puli; manfaat-foyda-
daromad; boj-xiroj; 
dastmoya-farmoya-naqd-
pul-naqdina; narx-baho; 
nafaqa-maosh-xarajat va 
boshqalar.
 
 
ahdnoma-shartnoma; 
narx-baho; sarmoya-
daromat- boylik-
mablag‘; dastmuzd-
maosh; savdogar-tojir; 
bozurgon-savdogar; 
ammol-soliqgir; naqd-
pul; boylik-naqda-
naqd; tilla-mablag‘-
naqd-naqdina. 
 

---

25 
 
Bunday  qatlamlardan  tashkil  topgan  sinonimiya  shular  jumlasidandir. 
Fikrimizni iqtisodiyotga oid quyidagi sinonimik qatorlar tasdiqlay oladi: