Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

 
4. Mamlakatda statistika rivojining tarixiy bosqichlari 
Sovet tizimi davrida statistika mohiyatiga ko’ra xalq xo’jaligi statistikasi 
bo’lib, uning predmeti – birinchi navbatda, xalq xo’jaligi tarmoqlari hisoblangan. 
Statistika tarmoq yondashishiga asoslanib, sobiq Ittifoqning turli jo’g’rofiy 
hududlarida joylashgan respublikalar va viloyatlar bo’yicha amalga oshirilgan. 
Statistik to’plamlarda asosiy ko’rsatkichlar sifatida reja bajarilishining mutlaq va 
nisbiy ko’rsatkichlari foydalanilgan. 
Sovet statistikasining dastlabki bosqichi (1917-1930 yy.) statistika 
uslubiyotining rivoji jadallashdi. Bunda xorijiy statistika yutuqlaridan keng 
foydalanishga harakatlar bo’lgan. Maxsus uyushtirilgan ro’yxatlar va tadqiqotlar 
o’tkazilgan va birinchi marta xalq xo’jaligi balansi tuzilgan. 
Statistikadagi keyingi bosqich 1930 yillardagi ma’muriy-buyruqbozlik 
tizimining yaratilishi va ommaviy qatag’onlar natijasida ancha susaydi. Bu davrda 
statistika tezkor vazifalarni echish, reja bajarilishini monitoring qilish masalalariga 
bo’ysundirilishi natijasida analitik vazifalar ijrosiga putur etkazildi. 
Ikkinchi jahon urushi yillarida (1941-1945 yy.) statistikaning roli sezilarli 
darajada oshdi. U mehnat va moddiy resurslarni tezkor hisobga olish, ishlab 
chiqarish kuchlarini joylashtirish kabi muhim vazifalarni bajardi. Bu davrda 
iqtisodiyot va statistikada balans ishlanmalari kengaydi, indeks nazariyasi 
chuqurlashtirildi, iqtisodiy-matematik model va usullarni ishlab chiqish va ulardan 
foydalanish kengaydi. 
Ma’muriy-hududiy boshqaruv tamoyilidan kelib chiqqan holda tegishli 
statistika idoralari o’z hududlari bo’yicha umumlashtiruvchi statistik axborotlarni 
shakllantirganlar. 
Amalda barcha statistik axborot pochta orqali yoki shaxsan qog’oz shaklida 
korxona va tashkilotlar – yuridik shaxslar tomonidan taqdim qilinadigan statistik 
hisobotlarga asoslangan. 
Amaldagi statistika tizimi qat’iy markazlashgan xarakterga ega bo’lib, ijobiy 
tomonlari bilan birga bir qancha jiddiy kamchiliklardan ham xoli emas edi. 

---

10 
Statistik axborotlarni to’plash va qayta ishlashdagi jiddiy kamchiliklardan 
biri sifatida hisoblash texnikasidan etarli darajada foydalanmaslikni keltirish 
mukin. Chunki ma’lumotlarni qayta ishlash dasturiy ta’minot paket rejimiga 
mo’ljallangan. Pirovard axborotlardan foydalanuvchilar uchun statistik axborot 
fayllarini statistik tahlil qilish va dialog rejimi mavjud emas edi. Respublikada 
statistik uslubiyot markazi mavjud bo’lmaganligi sababli statistika rivoji oqsagan. 
O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, barcha iqtisodiy 
munosabatlar tizimida tub o’zgarishlarga qaratilgan iqtisodiy islohotlar statistika 
tizimini jiddiy takomillashtirish, barcha hisob va statistika tizimida kompleks 
takomillashtirishni talab qilar edi. Ushbu jarayon bosqichma-bosqich amalga 
oshirildi. Mustaqil O’zbekiston statistika tizimini qayta qurishda boshlang’ich 
punkt bo’lib 1992 yil hisoblanadi. Shu yili iqtisodiyot talabidan hisob va 
statistikaning orqada qolayotganligi ayniqsa kuchli namoyon bo’lgan edi. Bu 
bosqichda qayta qurishning asosiy yo’nalishi statistika va prognozlashtirish 
idoralari ishlari orasidagi o’zaro aloqani ta’minlashga qaratildi. Ushbu maqsadda 
1992 yilning 5 avgustida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 
“O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining Vazirlar Mahkamasi huzurida Istiqbolni belgilash va 
statistika 
davlat 
qo’mitasini 
tuzish 
to’g’risida”
gi 
Farmoniga 
ko’ra 
“O’zistiqbolstat” davlat qo’mitasi tuzildi. Farmonga binoan O’zbekiston 
rivojlanish istiqbollarni belgilash Qo’mitasi va O’zbekiston davlat statistika 
qo’mitasi birlashtirildi. 
“O’zistiqbolstat” tarkibida istiqbolni belgilash va statistika hududiy 
boshqarmalari, Bosh hisoblash markazi, Iqtisodiyot va statistika ilmiy-tekshirish 
instituti, Kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish markazi tashkil qilindi. 
“O’zistiqbolstat” statistika sohasida davlat siyosatini amalga oshirish, 
xalqaro andozalar va tavsiyalarga, ilmiy ishlanmalarga asoslangan statistik 
uslubiyotni ishlab chiqish va joriy qilish, respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivoji va 
bozor o’zgarishlarini ifodalovchi statistik ko’rsatkichlarning kompleks va tizimli 
bo’lishi, statistik axborotlarning haqqoniy, ob’ektiv va yaxlitligi, respublikada 
sodir bo’layotgan jarayonlar va tendentsiyalarni tahlil qilish, amaldagi 
qonunchilikka binoan umumlashtiruvchi statistik ko’rsatkichlarning ochiqligi, 
haqqoniyligi, oshkoraligi uchun mas’ul bo’lgan. 
Iqtisodiy munosabatlar tizimini qayta qurishdagi iqtisodiy islohotlar, 
qo’yilgan vazifalarni samarali bajarish mamlakatda statistika va hisob tizimini 
tubdan islohot qilinishini talab qilar edi. Statistika tizimining xalqaro andozalarga 
o’tkazish va islohotlarning ko’p maqsadli yo’nalishlari masalalarining keng 
ko’lamliligi va murakkabligi uni amalga oshirishda davlat ishtiroki zarurligini talab 
qildi. Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 
24 avgustda 433-sonli qarori bilan 1996 yilgacha bo’lgan davrga mo’ljallangan 
“