Toshkent moliya instituti "soliqlar va soliqqa tortish"

 
 

---

133 
7.7 -jadval
Yaponiya soliqlari 
19
Davlat soliqlari 
Mahalliy soliqlar 
To’g’ri soliqlar 
Egri soliqlar 
Prefektura 
Munitsipal 
Korporatsiyalar 
foydasiga soliq 
Istemol solig’i 
Prefekturada yashash 
uchun soliq soliq 
Yashash uchun soliq 
soliq 
Jismoniy shaxslar 
daromadlariga soliq 
Gerb
yig’imlari 
Ommaviy tamosha 
tadbirlari o’tkazish uchun 
soliq 
Shaharlarni 
obodonlashtirish 
uchun soliq 
Meros va xadya solig’i
Ko’chmas mulk solig’i 
Mol -mulk solig’i 
Yer solig’i 
Avtotransport vositalari 
uchun soliq 
Er egaligi uchun soliq 
Ko’chmas mulk solig’i
Tabiiy resurslardan 
foydalanganlik uchun 
soliq 
Mamlakat budjeti va prefekturalar byudjetlarining daromad qismi faqat 
soliqlargagina asoslanmaydi. Qator boshqa mamlakatlarga qaraganda Yaponiya 
nosoliq tushumlarining xissasi ancha yuqoridir. Binobarin, soliqlar davlat 
byudjetiga 83,8 foizni va nosoliq mablag’lar 16,2 foizni tashkil etadi, mahalliy
boshqaruv idoralari nosoliq tushumlarining chorak qismiga ega 25,3% bunga ijara 
haqi er uchastkalarini va boshqa munitsipial ko’chmas mulkni sotish, pensiyalar, 
jarimalar, obligatsiyalarni sotish, lotareyalardan keladigan daromadlar, qarzlar va 
boshqalar kiradi. 
Daromadlarning xuddi shu moddalariga avvalgi yil qoldig’i kiritiladi. AQSh 
va Evropaning soliq tizimi kabi Yaponiyaniki soliqlarning ko’pligi bilan 
harakterlanadi. Ularni hududiy boshqaruvning har bir idorasi undirish huquqiga 
ega. Biroq mamlakatning barcha soliqlari qonuniy xujjatlarda qayd qilingan. 
Daromad solig’ining har bir turi qonun bilan to’g’rilanadi. Mahalliy soliqlar 
haqidagi qonun ularning turlari va meyoriy stavkalarini belgilaydi qolganlarni 
mahalliy parlament belgilaydi. Mamalakatda jami 25 ta davlat va 30 ta mahalliy 
soliq bor. Ularni 3 ta asosiy gurux bo’yicha tasniflash mumkin. 
Birinchi – bu xuquqiy shaxslardan bo’lgani kabi, jismoniy shaxslardan ham 
undiriladigan to’g’ri daromad soliqlari. Ikkinchi – mulk to’g’ri soliqlari. Uchinchi 
to’g’ri va bilvosita isteomol soliqlari. 
19
Налоговый вестник Сибири журнали 2006 йил №1 (17) 

---

134 
Byudjet asosini to’g’ri soliqlar tashkil etib, xuquqiy va jismoniy shaxslar 
daromad solig’i davlatga eng yuqori daromad keltiradi. U butun soliq
tushumlarining 56,4 foiziga teng. 
Daromad solig’ining kelib chiqishi Birlashgan Qirollik 1799 yildan kiritildi.
O’sha davrdan beri, daromad solig’i ko’p davlatlarning soliq tizimiga 
kiritilgan edi va uning o’zagidir. Shunday qilib daromad solig’i «eng yaxshi» deb 
ataladi. Yaponiyada 1887 yildan boshlab amal qila boshladi. 
Yaponiyada daromadlarni deklaratsiyalash tartibi. 
Mentaliteti jihatidan bizga yaqin bo‘lgan va Osiyoning eng rivojlangan 
mamlakati 
hisoblangan 
Yaponiyada 
jismoniy 
shaxslar 
daromadlarini 
deklaratsiyalash tartibi o‘ziga xos xususiyatga ega. O‘ziga xosligi shundaki, 
Yaponiyada umumdeklaratsiyalash tizimi amal qilmaydi, ya‘ni barcha soliq 
solinadigan daromadga ega jismoniy shaxslar yil yakuni bo‘yicha deklaratsiya 
topshirmaydilar. 2010 yil uchun amaldagi tartibga muvofiq ikki va undan ortiq 
manbadan daromad oluvchi va yillik daromadi miqdori 20,0 mln iendan yuqori 
bo‘lgan jismoniy shaxslar daromadlari to‘g‘risidagi deklaratsiyani topshiradilar
20
. 
Yaponiyada daromadlarini deklaratsiyalashning yana bir xususiyati o‘z vaqtida 
vijdonan to‘liq hisob-kitoblar bilan deklaratsiyalarini taqdim etgan shaxslarga, o‘z 
vaqtida taqdim etganligi uchun turli xil imtiyozlar beriladi. Bu “ko‘k” 
deklaratsiyalar berish tartibi deyiladi va bu soliq to‘lovchilarni “ko‘k” 
deklaratsiyali shaxslar deb ataladi.
“Ko‘k” deklaratsiya topshirish istagida bo‘lgan shaxslar joriy yilning 15 
fevralidan boshlab 15 mart kunigacha soliq organiga ularga “ko‘k” deklaratsiya 
berishga ruxsat etishni so‘rab murojaat qilishlari kerak. Bu ruxsatnomani olgandan 
keyin ular belgilangan tartibda hisobot yuritish majburiyatini oladilar. Bu holda 
ular oddiy hisobotlarni ham yuritishlari mumkin, jumladan naqd tushum va 
xarajatlar, kredit sotuvlari, kredit xaridlari, xarajatlar hisobi va doimiy aktivlar 
uchun xarajatlar. 
“Ko‘k” deklaratsiyali soliq to‘lovchilar uchun ko‘plab imtiyozlar mavjud, 
ulardan asosiylari quyidagilar: 
1) Oila a‘zolari uchun mukofotlarga (oila biznesida) chegirma. 
Ishchilar orasida oila a‘zolari bor shaxslar sof foydadan belgilangan 
miqdorda mukofotlar ajratishlari mumkin. Bunday xolda ular bu mukofot 
summasini soliq idoralariga ma‘lum qilishi kerak va mukofotlar shu summa 
doirasida zaruriy xarajatlar sifatida chegiriladi. 
20
Seminar on Tax Adminstration 8-22 fevruary 2010. Tokyo. JICA. 23 p. 

---

135 
“Oq” deklaratsiyali soliq to‘lovchilar uchun esa oila a‘zolariga 
chegirmalarning belgilangan summalari mavjud (turmush o‘rtog‘i uchun 860.000 
ien, qolgan qarindoshlar uchun 500.000 ien). 
2) “Ko‘k” deklaratsiyali soliq to‘lovchilar uchun maxsus chegirma. 
To‘liq qoida bo‘yicha xisobot yurituvchi soliq to‘lovchilarga 550.000 ien 
miqdoridagi summaga chegirma ajratishga ruxsat etiladi, oddiy qoida bo‘yicha – 
450.000 ien, qolganlari uchun esa – 100.000 ien miqdorida chegirma beriladi. 
Yillik daromadlarni deklaratsiyalashda umumiy daromad summasidan 
quyidagi 15 turdagi chegirmalar ajratilib, soliqqa tortiladigan daromadning 
umumiy summasi hisoblanadi. 
1) Ko‘rilgan turli xil zararlar uchun chegirma. 
Shaxs yoki u bilan birga yashaydigan qarindoshlarining yong‘in, o‘g‘irlik 
yoki boshqa shaxs tomonidan egallab olish oqibatida ko‘rilgan zararlar summasi 
chegiriladi. 
2) Tibbiy xarajatlarga chegirma. 
Agar shaxs o‘zi uchun yoki u bilan birga yashaydigan qarindoshlari uchun 
tibbiy xarajatlarni to‘lasa, belgilangan summa 2.000.000 ien miqdorida chegiriladi. 
3) Ijtimoiy sug‘urta uchun badallarga chegirma. 
Agar shaxs o‘zi uchun yoki u bilan birga yashovchi qarindoshlari uchun 
nafaqa jamg‘armasiga va milliy tibbiy sug‘urtalashga badallar to‘laydigan bo‘lsa, 
ushbu badallar summasi chegirib tashlanadi. 
4) Kichik korxonalar uchun o‘zaro yordam fondiga chegirma. 
Kichik korxonalarga o‘zaro yordam fondlari to‘g‘risidagi qonunga muvofiq 
o‘zaro yordam to‘g‘risida shartnomalar mavjud va belgilangan sharoitlarda bu 
fondlarga ajratilgan summalarga chegirma beriladi. 
5) Hayotni sug‘urta qilish badallari bo‘yicha chegirma. 
Belgilangan shartnomaga muvofiq o‘z hayotini yoki qarindoshlarining 
hayotini sug‘urta qilish uchun sug‘urta badallarini kiritganda, 50.000 iendan ko‘p 
bo‘lmagan miqdorda chegirma beriladi. 
6) Mulkni sug‘urta qilish badallari bo‘yicha chegirma. 
O‘z mulkini yong‘indan sug‘urta qilish yoki zararlarni qoplash uchun 
sug‘urta qilish uchun sug‘urta badallarini ajratganda, 15.000 iendan ko‘p 
bo‘lmagan miqdorda chegirma beriladi. 
7) Hayriya badallari uchun chegirma beriladi. 
8) Nogironlar uchun beriladigan chegirma. 
Agar soliq to‘lovchining o‘zi, uning turmush o‘rtog‘i yoki uning 
qaramog‘ida bo‘lgan shaxslar nogiron bo‘lsa, xar bir nogiron uchun 270.000 ien 
(o‘ta og‘ir nogironlar uchun 400.000 ien) miqdorida chegirma beriladi. 
9) Keksalik chegirmasi. 

---

136 
Agarda soliq to‘lovchi 60 yoshdan oshgan bo‘lsa va umumiy daromadi 10 
million iendan ortmaydigan bo‘lsa, 500.000 ien chegirma beriladi. 
10) Bevalar uchun chegirma. 
Agarda soliq to‘lovchi ajrashgan bo‘lsa yoki turmush o‘rtog‘i vafot etgan 
bo‘lsa va unga keksalik chegirmasi berilmagan bo‘lsa, 270.000 ien chegiriladi. 
Agarda beva bolalar tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lsa, qo‘shimcha yana 80.000 ien 
chegirma beriladi. 
11) Ishlovchi talabalar uchun chegirma. 
Agarda soliq to‘lovchi ishlayotgan talaba bo‘lsa, belgilangan shartlar bilan 
(masalan umumiy daromad xajmi 650.000 iendan oshmasligi kerak) 270.000 ien 
chegirma beriladi. 
12) Turmush o‘rtog‘i (soliq to‘lovchining qaramog‘ida bo‘lgan shaxslar) 
uchun chegirma.
Agar daromad turiga qaramasdan, birga yashayotgan turmush o‘rtog‘ining 
umumiy daromadi hajmi 380.000 iendan ortmaydigan bo‘lsa (oila biznesidan 
tashqari), 380.000 ien chegirma beriladi.
Agarda turmush o‘rtog‘i 70 yoshdan oshgan bo‘lsa, 480.000 ien chegirma 
beriladi. Belgilangan guruhdagi nogironlar uchun – 730.000 ien, agar u 70 yoshdan 
oshgan bo‘lsa – 830.000 ien chegirma beriladi. 
13) Soliq to‘lovchining qaramog‘ida bo‘lgan turmush o‘rtog‘i uchun maxsus 
chegirma. 
Agar soliq to‘lovchining qaramog‘ida turmush o‘rtog‘i bo‘lsa, 380.000 ien 
miqdorida summa chegiriladi, lekin quyidagi shartlar bajarilishi kerak: 

soliq to‘lovchining umumiy daromadi miqdori 10 million iendan 
ortmasligi; 

ular oila biznesi bilan shug‘ullanmasligi va boshqa shaxslarning 
qaramog‘i ostida bo‘lmasligi kerak. 
14) Soliq to‘lovchining qaramog‘ida bo‘lgan shaxslar uchun chegirma. 
Agar daromad hajmi 380.000 iendan ortmaydigan (oila biznesidan tashqari) 
qarindoshlar soliq to‘lovchi bilan birga istiqomat qiladigan bo‘lsa, quyidagi 
summalar ajratiladi: 

har bir farzand yoki qarindosh uchun – 380.000 ien; 

har bir 16 yoshdan 23 yoshgacha bo‘lgan farzand yoki qarindoshlar 
uchun – 630.000 ien; 

birgalikda yashayotgan ota-onalar yoki turmush o‘rtog‘ining ota-onalari 
uchun – har biri uchun 580.000 ien; 

boshqalar uchun, ular birgalikda yashashi yoki nogiron ekanliklariga 
qarab – qo‘shimcha belgilangan summani ajratish mumkin. 

---

137 
15) Asosiy chegirma. 
Asosiy chegirma sifatida har bir soliq to‘lovchi jismoniy shaxsga 380.000 
ien chegirma beriladi. 
Soliq stavkalari soliqqa tortiladigan daromad miqdoridan kelib chiqib 
belgilanadi va 6 ta bosqichda soliq undiriladi. Jismoniy shaxslar daromad solig‘i 
stavkalari quyidagicha: