Toshkent moliya instituti sh

Tijorat bank bo’yicha riskka tortilgan aktivlarni hisoblash

Ko’rsatkichlar	risk 0%	risk 20%	risk 50%	risk 100%
Aktivlar
1. Naqd pullar va boshka kassa hujjatlari	683502
2. M.Bning Nostro korschetidan olishi
lozim aktivlar	5928150
3. M.Bning majburiy rezervlar schetidan
olishi lozim aktivlar	237544
4. Boshqa banklardan olinadigan aktivlar
5. Korschet Nostro
6. Xazina veksellari
7. Qimmatbaho metallar	1678797 246	1020766
Sotib olingan veksellar Boshqa banklarga berilgan kreditlar			447943	300970
10. 1 sinf ta’minotga ega bo’lgan kreditlar
Ta’kinlangan kreditlar Sud jarayonidagi kreditlar		3990879
Investitsiyalar Bank binosi va aslahalar Boshqa aktivlar				4611503 39544 358490
				2878040
				2149420
Jami aktivlar	8528239	40929745	447943	10337967
16. Berilgan garov va kafolatlar
17. Akkreditivlar			207181	38515
18. Jami balansdan tashqari schetlar			207181	38515
19. Jami aktivlar	8528239	40929745	655124	10376482
20. Jami riskli aktivlar		8185949	327562	10376482
21. Jami riskni inobatga olgandagi aktivlar	18889993

Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning bank amaliyotida aktivlarning sifatini aniqlashning asosiy mezoni bo’lib riskka tortilgan aktivlarning kapitalga nisbati maydonga chiqayotir va shunga asosan banklar reytingi belgilanadi. Reyting besh tipdagi baholar turkumiga ega.

1. 
   reyting (kuchli).
   

Agar tortilgan aktivlarning aktsioner kapitaliga nisbati 5 foizdan oshmasa, ba’zi hollarda bu nisbat 5 foizlik chegaradan ozroq oshsa ham, agar bankning iqtisodiy sharoiti baquvvat bo’lsa va boshqaruv organlari o’zlarining muammoli kreditlar bilan ishlashda bilimdonligini ko’rsatsa, bu aktivni kuchli aktivlar sifatida keltirish mumkin.

2. 
   reyting (qoniqarli).
   

Rezervning o’rtacha tortilgan miqdori jami kapitalga nisbatan 15 % dan yuqori bo’lmasligi lozim. Bu holda ham ssudalar bo’yicha muammolar bo’lmasa, bankning kredit siyosati talab darajasida olib borilsa shu guruhga kiritish mumkin.

3. 
   reyting (o’rtacha).
   

Tortilgan aktivlar jami kapitalning 30 foizidan oshmasligi kerak. 4 reyting (muammoli)

Tortilgan aktivlar jami kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. 5 reyting (qoniqarsiz).

Tortilgan aktivlar jami kapitalning 50 foizidan oshgan holda qo’llaniladi.

Daromad keltirishga qarab bank aktivlari: daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarga bo’linadi.

Daromad keltiruvchi aktivlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   Barcha berilgan kreditlar (jumladan banklararo kreditlar)
   
2. 
   investitsiyalar (o’ziniki)
   

v) xazina veksellari

g) davlat obligatsiyalari

d) qimmatli qog’ozlar.
Daromad keltirmaydigan aktivlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   pul aktivlari guruhi
   
2. 
   asosiy vositalar
   

v) kapital harajatlar

g) barcha moddiy aktivlar va boshqa aktivlar

d) nomoddiy aktivlar kiradi.
2 guruh aktivlariga bank faoliyatida katta e’tibor berilishi lozim. Chunki bu guruhda aktivlarni sifatini pasaytiruvchi aktivlar, muddati kechiktirilgan, foizsiz ssudalar, muddati o’tgan ssudalar va foizlar to’lanmagan ijara va boshqalar bo’lishi mumkin. Aktivlarning maqsadga muvofiq joylashishi bo’yicha umumiy ko’rsatkich - daromad keltiruvchi aktivlarning umumiy aktivlar summasiga nisbati orqali aniqlanadi. Tijorat banklarining daromad keltiruvchi asosiy aktivlari – mijozlarga berilgan kreditlardir. Banklarning ikkinchi daromad keltiruvchi aktiv turi – davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) ga jalb qilingan banklararo kreditlar va investitsiyalar kichik salmoqni tashkil qiladi.

Muddati o’tgan aktivlarning salmog’i umumiy aktivlar hajmidan 3 foizdan oshmasligi lozim.

Agar bu aktivlar miqdori 2 va undan ortiq marta o’rnatilgan normadan ko’p bo’lsa, bank faoliyati juda muammoli, uning kredit siyosati juda zaif deb baholanadi.

9-jadval

Daromad keltirish darajasiga qarab Tijorat banki aktivlarini guruhlash

Aktivlar	01.01.2001	01.01.2002	farq q -
Daromad keltiruvchi aktivlar
Summa	17353	52593	+35240
Foiz	55	80,2	+25,2
Daromad keltirmaydigan aktivlar
Summa	14224	1296	-1262
Foiz	45	19,8	-25,2
Jami	31577	65555	+ 33978

Jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, 2002 yilda 2001 yilga nisbatan bankning daromad keltiruvchi aktivlari 25,2 punktga oshgan, shunga muvofiq ravishda daromad keltirmaydigan aktivlar miqdori esa 1262 mln. so’mga kamaygan.

Bu bankning moliyaviy ahvoli yaxshilanganligidan dalolat beradi.

Tijorat banklarida daromad keltiruvchi aktivlar qatorida kreditlardan tashqari qimmatli qog’ozlar, chet el valyutasida jalb qilingan mablag’lar ham mavjud.

Agar aktivlar tarkibida daromad keltiruvchi aktivlar salmog’i qancha ko’p bo’lsa, bu holat bank o’z aktivlaridan daromad olish maqsadida samarali foydalanayotganini bildiradi.

Tijorat banklari qimmatli qog’ozlar bozorida investitsion institut sifatida faol ishtirok etadilar. Banklar qimmatli qog’ozlar bozorida broker va diller sifatida ishtirok etadilar.

Tijorat banklari faoliyatining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular qimmatli qog’ozlar bozorining boshqa qatnashchilaridan farqli o’laroq, shu bozorda ayni vaqtda eng salmoqli investorlar va eng ishonchli emitentlar sifatida o’zini namoyon eta oladilar. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida kompaniya aktivlarining 40-80 % bank kapitali hisobidan ta’minlanadi, qimmatli qog’ozlar bilan o’tkaziladigan operatsiyalardan tushadigan daromadlar esa bank foydasini shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Tijorat banklari o’z aktivlarini diversifikatsiyalash, qo’shimcha daromad olish va balansining likvidliligini ta’minlash maqsadida DQMO dan keng foydalanadilar. Bu qimmatli qog’ozlar bo’yicha olinadigan daromad kafolatlangan va ular yuqori likvidlilikka egadir.

Daromad keltirmaydigan aktivlar guruhiga kassa, Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisobvarag’idagi mablag’lar, asosiy vositalar kiradi. Bank aktivlari hajmida daromad keltirmaydigan aktivlar salmog’ini yuqori bo’lishi bankning resurslar bazasida samarasiz likvidlilik darajasini ko’rsatadi.

Bankda daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarni tahlil qilish, ularning funktsiyalari iqtisodiy sharoitga bog’liq holda ularning tarkibini o’zgartirib turish kerakligi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida faoliyatsiz aktivlarning ko’pgina qismi faoliyat qilayotgan aktivlarning elementlariga aylanadi, ko’pincha bu valyuta va harakatsiz aktivlarga tegishlidir.

Agar tijorat banklari o’zlarining balanslari tarkibini o’zgartirmasa, bu bank faoliyatida muammolar yuzaga kelishiga olib keladi.

10-jadval

Tijorat bank aktivlarining likvidlilik darajasiga qarab guruhlanishi

Aktivlar	1.01.2001	1.01.2002	Farq +, -
Birinchi guruh aktivlar
Aktivlar summasi Foizda	6614 21,0	9548 14,6	2934 - 6,4
Ikkinchi guruh aktivlar
Aktivlar summasi Foizda	16639 52,7	45270 69,0	28631 + 16,3
Uchinchi guruh aktivlar
Aktivlar summasi Foizda	8324 26,3	10737 16,4	2413 - 9,9
Jami:	31577	65555	33978

Jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, likvidlik darajasi bo’yicha ikkinchi guruh aktivlar asosiy o’rinni egallaydi va ularning salmog’i 69% ni tashkil qiladi, ularning miqdori 2001 yilga nisbatan 2,7 marta o’sgan, yuqori likvid mablag’lar 14,6% ni tashkil qilib ularning miqdori 1,4 marta o’sgan bo’lsa, uchinchi guruh aktivlar 16,4% ni tashkil qilib yil davomida 1,3 marta o’sgan. Shu bilan birga birinchi va uchinchi guruh aktivlarining miqdori 1.01.2002 yilda 1.01.2001 yilga nisbatan mos ravishda 6,4% va 9,9% ga kamaygan.

Tijorat banklari aktivlari bilan bog’liq bo’lgan risklar ichida kredit operatsiyalar bo’yicha risklar asosiy o’rinni egallaydi. Bu aktiv operatsiyalar bilan bog’liq bo’lib, bu risklarga berilgan kreditlar, hamda to’lov muddati kechiktirilgan ssudalar bo’yicha risklar kiradi.

Kredit riski nafaqat kredit ob’ektiga, balki kredit sub’ektiga yangicha yondashishi orqali ham o’sib boradi.

Bu risk to’g’ri mijozning moliyaviy ahvoli og’irlashganda, ularning faoliyatida ko’zda tutilmagan qiyinchilik va muammolar yuzaga kelganda, bozorda noqulay sharoit yuzaga kelgani sababli paydo bo’lishi mumkin.

Xuddi shuning uchun ham har bir tijorat banki o’z aktivlarini joylashtirishni va uni boshqarish usullarini o’zi ishlab chiqmog’i zarur. Ma’lumki, tijorat banklari aktivlarining qiymati va ulardan olinadigan foyda o’zgarib turishi mumkin. Aktivlar bilan bog’liq risklar aktivlar bahosining va ular bo’yicha olinadigan foyda miqdorining kamayishi aktivlar bo’yicha risklar salmog’ining oshishiga olib keladi.

Bu masalani aktivlarni to’g’ri diversifikatsiya qilish yo’li bilan hal qilish mumkin. Chunki ba’zi bir aktivlar bo’yicha ular qiymatini pasayishi boshqa aktivlar qiymatini o’sishi bilan qoplanishi va natijada bank aktivlarining umumiy qiymatlarini saqlab qolishi imkoniyatiga ega bo’lishi mumkin.

Bank aktivlarining qiymatini va ulardan keladigan daromadlarni to’g’ri hisob- kitob qilib rejalashtirish bank faoliyatining samaradorligiga olib kelishi, aktivlar qiymatini noto’g’ri hisoblash, ularni joylashtirish bankning moliyaviy ahvolida qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin.