ikkinchidan, banklar jismoniy va yuridik shaxslar oldida mijozlarning pul mablag’larini hisobvaraqlariga qo’yish va jamg’arma o’tkazish, depozit sertifikatlarini chiqarish va boshqalar orqali qat’iy belgilangan qarz majburiyatlarini oladilar. Qat’iy belgilangan qarz majburiyatlar bilan faoliyat ko’rsatish banklar uchun riskli hisoblanadi, chunki banklar o’z kreditorlari oldida olgan majburiyatlarini to’liq bajarishlari lozim. Investitsion fondlar esa o’z aktivlari va passivlarining qiymati o’zgarishi bilan bog’liq risklarni o’z aktsiyadorlari zimmasiga yuklaydilar.
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklarini tashkil etish va ularning faoliyatini olib borish “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonunga asoslanadi. Yuqorida qayd etilgan qonunga asosan O’zbekiston Respublikasida banklar universal faoliyatni amalga oshiradilar. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, turli xilda kreditlar berish, qimmatli qog’ozlar va xorijiy valyuta oldi-sotdisi bilan shug’ullanish, bo’sh turgan pul mablag’larni jalb etish, hisob-kitoblarni amalga oshirish, kafolat va garantiyalar berish va hokazolar tijorat bankining asosiy faoliyat turlaridan hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko’rsatishi mumkin. O’zbekiston Respublikasida faoliyat ko’rsatayotgan tijorat banklari va ularning mulkchilik shakli to’g’risidagi ma’lumotlar 1– ilovada keltirilgan bo’lib, ular turli mulkchilikka asoslangandir.
Odatda O’zbekistonda banklar aktsionerlik jamiyat ko’rinishida tashkil etiladi. Aktsionerlar bankning ustav fondiga qo’shgan hissalariga qarab bankning majburiyatlariga javobgardirlar. Aktsionerlar bank faoliyatini boshlang’ich bosqichida bankdan bank ta’sis qilingandagi qo’shgan hissalarini qaytarilishini talab qilish huquqiga ega emaslar (ba’zi hollar mustasno). Bu holat bank barqarorligini, ishonchliligini tartibga solishda yordam beradi.
Bankning ustav fondini shakllantirish uchun davlat organlarining mablag’lari, jamoa birlashmalar va fondlarining mablag’lari, garov va kreditga olingan mablag’lardan foydalanish mumkin emas.
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aktsioner jamiyat tuzilishiga o’xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi hisoblanadi. Bu yig’ilishlarda aktsiyadorlarning vakillari va aktsiyador korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi ko’rib chiqishga qo’yilgan
masalalar bo’yicha qaror qabul qilish uchun aktsiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim.
Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo’shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish mas’uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi a’zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat banknig nizomi bilan belgilanadi.
Bank kengashi bank faoliyatining asosiy yo’nalishini, kredit siyosati va bankning boshqa rejalarini ko’rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shu’balarni ochish yoki yopish masalalarini ko’rib chiqish kabi masalalar bilan shug’ullanadi.
Bank boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank boshqaruvi aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi va direktorlar kengashi oldida javobgardir. Bank boshqaruvi boshqaruv raisi, rais o’rinbosari va boshqa xodimlardan tarkib topgan. U o’z faoliyatini Nizom va yo’riqlarga asoslangan holda amalga oshiradi.
Aktsionerlarning umumiy yig’ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi (3-4 ilovalar va 2-chizma).
Bank kengashi omonatchilar va aktsiyadorlarni himoya qilish maqsadida bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablag’larni investitsiyalashning to’g’riligini nazorat qilish;
-bank rahbarlarini ishga tayinlash va ishdan bo’shatish;
-bank kapitalining bir tekis o’sib borishini ta’minlab turish;
-bank siyosatini ishlab chiqish;
-qonun hujjatlariga rioya qilishni ta’minlash va boshqa vazifalarni amalga oshiradi;
Bank kengashi a’zolari kamida besh kishidan iborat bo’lishi lozim. Aktsiyadorlardan tashqari bank sohasi olimlari va mutaxassislari ham bank kengashi a’zosi bo’lishlari mumkin.
Bankga operativ raxbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank Kengashi va aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi oldida hisobdordirlar.
Tijorat banklarning tashkiliy tuzilishini Respublika aktsiyadorlik tijorat banki misolida quyidagi chizmada ko’rish mumkin.
3-chizma
