Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

3. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi  

 

4220-«Xizmat  safari  uchun  berilgan  bo’naklar»,  4230-«Umumxo’jalik 

xarajatlari uchun berilgan bo’naklar» va 6970-«Hisobdor shaxslarga to’lanadigan 

qarzlar»  schyotlarida  nakd  pulsiz  hisob-kitoblar  yo’li  bilan  amalga  oshirib 

bo’lmaydigan  xarajatlarni  to’lashga  bo’nak  (avans)  berish  bo’yicha  hisobdor 

shaxslar bilan hisob-kitoblar hisobga olinadi. Bular ma’muriy xo’jalik, muomala 

xarajatlari va xizmat safarlari uchun beriladigan bo’naklardir.  

Hisobdor  shaxslar  bilan  hisob-kitoblar  auditi  mazkur  ob’ekt  bo’yicha  ichki 

nazorat  va  hisob  tizimining  holatini  o’rganishdan  boshlanadi.  Ichki  nazorat 

tizimini  baholashda  aniqlangan,  uning  kuchli  tomonlari  (  nazorat  barcha  test 

qilinadigan yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirilganligi, muomalalar haqqoniyligi, 

tegishli  tarzda  ruxsat  etilganligi  va  hisobda  aks  ettirilganligi),  shuningdek, 

kuchsiz  tomonlari  (  hisobdor  shaxslar  ro’yxati,  hisobdor  summalar  beriladigan 

---

 

 

352 

muddatlar  va  boshqalarning  buyruq  bilan  tasdiqlanganligi)  hisobdor  shaxslar 

bilan hisob-kitoblarni batafsil tekshirishda e’tiborga olinadi.  

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining vazifalari: 



 

xizmat safari xarajatlarining qoplanish tartibiga rioya qilinishini aniqlash; 



 

hisobdor  shaxslar  tomonidan  qilingan  xarajatlarning  qonuniyligi  va 

maqsadga muvofiqligini aniqlash; 



 

xo’jalik xarajatlarining asosliligini aniqlash; 



 

xizmat  safari  va  xo’jalik  xarajatlari  yuzasidan  korxona  ma’muriyati 

farmoyishlarining qonuniyligini aniqlash;  



 

bo’nak  hisobotlari  va  ularga  ilova  qilingan  hisobdor  summalarning 

sarflanganini  isbotlovchi  hujjatlar  (transport  chiptalari,  mehmonxona  va  aloqa 

tashkilotlari  pattalari  (kvitantsiyalar),  olingan  moddiy  boyliklarning  schyotlari, 

har  xil  ishlar    naqd  pul  hisobidan  bajarilgan  taqdirda-shartnomalar) 

rasmiylashtirilishini tekshirish; 



 

kassa hujjatlarining ( kassir hisobotlari, kassa kirim va chiqim orderlari va 

ularni qayd qilish daftarlari) tekshirish; 



 

hisobdor  shaxslar  bilan  hisob-kitoblar  bo’yicha  analitik  va  sintetik  hisob 

registrlarining ma’lumotlari (7-ASK jurnal -order) ni tekshirish; 



 

hisobdor  shaxslar  bilan  hisob-kitoblarni  audit  qilishda  buxgalteriya  hisobi 

holati  bilan  tanishishi,  hujjatlarning  to’g’ri  va  o’z  vaqtida  rasmiylashtirilishi, 

xizmat safarlari va xo’jalik xarajatlari yuzasidan korxona rahbarining farmoyishi 

bor-yo’qligi,  xodimni  bu  safarga  yuborish  va  xo’jalik  xarajatlarining  asosliligini 

aniqlash lozim.  

Auditor  buxgalteriya  xodimlarining  ushbu  sohadagi  qonunlar  va  yuqori 

tashkilotlarning  me’yoriy  hujjatlaridan  xabardorliklariga  hamda  ularning 

nusxalari  korxona  buxgalteriyasida  mavjudligiga  ishonch  hosil  qilishi, 

shuningdek ushbu me’yoriy hujjatlarga amal qilinish darajasini tekshirishi kerak. 

Buning natijasida quyidagilar aniqlanishi mumkin: 



 

ilgari  hisobdor  pullar  yuzasidan  qarzi  bo’lgan  yoki  bu  pullar  yuzasidan 

---

 

 

353 

hisoblashmagan,  hisobot  topshirmagan  shaxslarga,  korxonada  haqiqatda 

ishlamaydigan  shaxslarga  pul  berilmayotganligi;  navbatdagi  bir  yo’la  mehnat 

ta’tiliga  chiqarish  va  xizmat  safariga  yuborish  hollari;  xizmat  safari  vaqtida 

mehnat qobiliyatini yo’qotib, kasalxonada davolanishda bo’lgan xodimlarga turar 

joy  va  kundalik  xarajatlari  to’lash  tartibiga  rioya  qilinishini,  bu  muddatning  2 

oydan oshmaganligini aniqlash kerak.  

Hisobdor  shaxslarga  bo’naklar  berilishining  asosliligini  aniqlash  xo’jalik 

ehtiyojlari  uchun  hisobdor  summa  berish  talablariga  rioya  qilishni  tekshirishdan 

iborat.  Bunda  auditor  hisobini  berish  uchun  bo’nak  olgan  shaxslar,  hamda 

berilgan  bo’naklar  summasi  va  muddatining  korxona  rahbari  buyrug’iga 

muvofiqligini aniqlaydi.  

Xizmat  safari  bilan  bog’liq  xarajatlar  uchun  naqd  pul  berish  O’zbekiston 

Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  01.  02. 1998  yil  34  F  sonli  Farmoyishiga 

asosan, 19. 04. 1998 yilda chiqqan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 

28 sonli, yangi №  497I 101 sonli ‘‘MDH  hududida xizmat safarlari to’g’risida’’ 

gi yuriqnomasiga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Bo’nak berish uchun xizmat 

safari  to’g’risidagi  buyruq  va  xizmat  safari  guvohnomasi  asos  bo’ladi.  Xizmat 

safari  uchun  hisobdor  summa  berilganligini  tasdiqlaydigan  kassa  chiqim 

orderlarini  tekshirish  chog’ida  barcha  rekvizitlarining  to’liq  to’ldirilganligiga, 

xususan,  bo’nak  berish  uchun  asosning  aks  ettirilganligiga  e’tibor  beriladi. 

Muayyan  hisobdor  shaxs  tomonidan  oldingi  olingan  bo’nak  bo’yicha  to’liq 

hisobot berilganidagina, unga bo’nak beriladi.  

Hisobi  beriladigan  bo’nak  berishning  asosliligini  tekshirish  amallari  kassa 

muomalalarini  tekshirish  chog’ida  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bunda 

aniqlangan  tafovutlar  to’g’risidagi  axborotlar  ichki  hisob-kitob  muomalalarini 

tekshirayotgan auditorga beriladi.  

Hisobdor  shaxslar  tomonidan  bo’nak  hisobotlarining  o’z  vaqtida  taqdim 

qilinishini  tekshirish,  bo’nak  hisobotlari  haqiqatda  taqdim  qilingan  muddatlarni, 

xizmat  safari  to’g’risidagi  buyruqda  yoki  xizmat  safari  guvohnomasida 

ko’rsatilgan muddatlarga solishtirish yo’li bilan amalga oshiriladi.  

---

 

 

354 

Agar auditor ushbu qoidaga amal qilinmayotganligini aniqlasa, unda so’ngra 

№21  BHMS  ning  talablariga  muvofiq  belgilangan  muddatlarda  qaytarilmagan 

hisobdor  summalarning  9430-  «Boshqa  operatsion  xarajatlar»  schyotida  aks 

ettirilishi  (Dt 9430  Kt4220,  4230)  va keyinchalik ushbu  summalarning hisobdan 

o’chirilishini tekshirish zarur.  

Hisobi  beriladigan  summalar  ishlatilishining  asosliligini  hujjatlar  bo’yicha 

tekshirish  ularning  sarflanishini  tasdiqlaydigan  hujjatlar  mavjudligini  va 

to’g’riligini,  ularning  keyinchalik  aks  ettirilishini  aniqlash  yo’li  bilan  amalga 

oshiriladi.  

Xo’jalik  muomala  ehtiyojlari  uchun  qilingan  sarflarning  qonuniyligi  va 

maqsadga muvofiqligi bo’nak hisobotida aks ettirilgan ma’lumotlarni unga ilova 

qilingan  hujjatlar  (chiptalar,  kassa  kirim  orderi  kvitantsiyalari,  material(  ish, 

xizmat)lar  haqini  to’lash  haqidagi  cheklar  va  boshqalar  )  ma’lumotlariga 

taqqoslash  yo’li  bilan  amalga  oshiriladi.  Bunda  nafaqat  isbotlovchi  hujjatlar 

mavjudligi  va  ularning  bo’nak  hisobotlariga  mosligi  bilan  birga  ushbu 

hujjatlarning to’g’ri rasmiylashtirilganligini ham aniqlash zarur.  

Avvalo «Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun»ning 9-moddasiga muvofiq 

hujjatlarda  majburiy  rekvizitlarning  mavjudligi  aniqlanadi.  Masalan,  tovar 

chekida  do’kon  shtampasi,  sanasi,  sotib  olingan  tovar  nomining  yo’qligi 

tovarning do’kondan sotib olinganligini yoki ushbu sarflarning ishlab chiqarishga 

mo’ljallanganligini aniqlashni qiyinlashtiradi.  

Jismoniy 

shaxslar 

tomonidan 

qilingan 

xaridlar 

uchun 

tuzilgan 

dalolatnomalarda ularning tuzilgan joyi va sanasi, tovarning nomi, uning miqdor 

ko’rsatkichi,  umumiy  qiymati,  sotgan  shaxs  (xususiy  tadbirkor)ning  familiyasi, 

ismi-sharifi va soliq to’lovchi xos raqami (INN), tadbirkorning davlat ro’yxatidan 

o’tganligi  to’g’risida  guvohnoma  rekvizitlari  yoki  jismoniy  shaxsning  pasport 

ma’lumotlari va yashash joyi ko’rsatilishi lozim.  

Tovarlar  hisobdor  shaxslar  tomonidan  chakana  savdo  korxonalarida  naqd 

pulga  sotib  olinganida  pul  mablag’lari  sarflanganligi  to’g’risida  hujjatlar 

mavjudligini aniqlash zarur.  

---

 

 

355 

Tovar  boyliklar  ulgurji  savdo  korxonalaridan  yoki  ishlab  chiqaruvchidan 

naqd pulga sotib olnganida kassa kirim orderi kvitantsiyasi, tovar hujjati (schyot, 

nakladnoy,  tovar-transport  nakladnoyi)  va  schyot-faktura  taqdim  etilishi  lozim. 

Bu hujjatlar tegishli tarzda rasmiylashtirilgan bo’lishi kerak. Shuningdek, barcha 

hujjatlarda QQS alohida satr bilan ajratib ko’rsatilganligiga va mosligiga alohida 

e’tibor beriladi.  

Auditor  hisobdor  shaxslar  tomonidan  sotib  olingan  buyumlarning  kirim 

qilinganligi  va  ushbu  buyumlarning  ishlab  chiqarishga  yoki  foydalanishga 

berilganlik fakti tasdiqlanmasdan bevosita xarajat schyotlariga olib borish hollari 

yo’qligini aniqlaydi.  

Tovar-moddiy  boyliklar kirim  qilinganligi  to’g’risidagi  fakt va  tasdiqlovchi 

hujjatlar  yo’qligida  hisobi  beriladigan  summalar  hisobdor  shaxsning  jami 

daromadiga  qo’shilib,  daromad  solig’i  ushlanadi.  Auditor  bunday  hollarda 

daromad solig’i ushlanganligni aniqlaydi.  

Bo’nak  hisobotlarini  tekshirish  chog’ida  naqd  pul  bilan  hisob-kitob 

qilishning  belgilangan  chegarasiga  rioya  qilinayotganligiga  ham  alohida  e’tibor 

qaratish  zarur.  Dastlabki  hujjatlarda  (nakladnoy,  schyot-faktura,  kassa  kirim 

orderi  kvitantsiyasi,  bajarilgan  ishlar  dalolatnomasi  va  sh.  o’.  )  ko’rsatilgan 

summalar belgilangan limit bilan solishtiriladi.  

Qilingan  sarflarni  tasdiqlovchi  hujjatlar  tekshirilishi  chog’ida  QQS  ajratib 

ko’rsatilishi va byudjetga to’lanishining qonuniyligi aniqlanadi.  

Auditor  bo’nak  hisobotlarida  ko’rsatilgan 

schyotlar  bog’lanishlari 

(korrespondentsiyalar)ni  ko’rib  chiqishda  qilingan  sarflarga  e’tibor  qaratishi 

zarur. Jumladan: 

-

 

asosiy,  yordamchi  va  umum  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  xarajatlar  (Dt-

2010, 2310, 2510, 2710-schyotlar va Kt-4230-schyot); 

-

 

davr  sarflariga  taalluqli  xarajatlar  (Dt  9410,  9420,  9430-schyotlar  va  Kt 

4290-schyot); 

-

 

kelgusi  davr  sarflari  va  xizmat  ko’rsatuvchi  xo’jaliklar  sarflariga  taalluqli 

xarajatlarga (Dt 3190-schyot va Kt 4290-schyot); 

---

 

 

356 

Shuningdek,  ishlatilmagan  hisobi  beriladigan  summalarning  kassaga 

topshirilishi  (kassir  hisobotiga  ilova  qilingan  kassa  kirim  orderi)  va  schyotlarda 

aks  ettirilishi  (Dt5010-schyot  Kt  4210,  4220,  4230-schyotlar)  ham  tekshirishi 

kerak.  

Korxona  rahbarining  buyrug’i  (farmoyishi)ga  muvofiq  xodimning  xizmat 

maqsadida boshqa erga borishi xizmat safari deb tan olinadi.  

Xizmat safariga doir bo’nak hisobotlarini tekshirish chog’ida auditor xizmat 

safari guvohnomasi mavjudligi, unda xizmat safarining maqsadi, kelish va ketish 

to’g’risidagi  belgilar  ko’rsatilganligini;  sarflarni  tasdiqlovchi  dastlabki  hujjatlar 

ma’lumotlar va sutkaliklar hisob-kitob bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. 

Auditor xizmat safari muddatining (xizmat safari guvohnomasida kelish va ketish 

to’g’risidagi belgilar ma’lumotlari bo’yicha), belgilangan me’yorlar chegarasidagi 

va  unda  oshgan  sutkalik  xarajatlarning  to’g’ri  aniqlanganligini  tasdiqlaydi. 

Xizmat safari joyiga etib borish va orqaga qaytish yo’l haqi xarajatlari hisobotga 

ilova qilingan -havo, temir yo’l, suv va jamoat avtotransportlari(taksidan tashqari) 

yo’l hujjatlari bo’yicha aniqlanadi.  

Xizmat  safariga  jo’natilgan  xodimlarning  yumshoq  vagonda,  dengiz 

transportlarida  –  tarif  stavkalarining  I-IV  guruhlari  bo’yicha  to’lanadagan 

kayutalarda, daryo floti kemalaridagi I-II toifa kayutalarda, hamda I- klassli bilet 

bo’yicha  havo  transportlarida  yo’l  haqi  xarajatlari  korxona  rahbarining  to’lovni 

ruxsat etish to’g’risidagi farmoyishi bilan rasmiylashtirilishi lozim.  

Yo’l  haqi  xarajatlariga  majburiy  sug’urta  summasi  ham  qo’shilib,  u 

mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib boriladi. Korxona rahbarining qaroriga 

muvofiq xodimga to’lanadigan, ixtiyoriy sug’urta xarajatlari ham tannarxga olib 

boriladi  (Xarajatlar  tarkibi  ….  to’g’risidagi  Nizom).  Bunda  soliqqa  tortish 

maqsadida  hisobga  olinadigan  bunday  sarflarning  umumiy  miqdorini  ham 

tekshirish zarur.  

O’rin-ko’rpalardan  foydalanganlik  uchun  xarajatlar  tegishli  ma’lumotnoma 

yoki  chiptaga  qo’yilgan  belgilar  bilan  tasdiqlanishi  lozim.  Mehmonxona 

xarajatlari  tasdiqlovchi  hujjatlarga  asosan  xizmat  safariga  borgan  xodimga 

---

 

 

357 

qoplanadi va to’lig’icha tannarxga olib boriladi.  

Soliqqa tortish maqsadlarida ushbu sarflar faqat amaldagi normalar doirasida 

qabul  qilinadi  (  ammo  1  sutkada  eng  kam  oylik  ish  haqiga  nisbatan:  Toshkent 

shahri uchun 0, 1 va boshqa joylar uchun 0, 08 koeffitsientdan oshmasligi lozim).  

 Xizmat  safari  xarajatlarining  belgilangan  normalardan  oshig’i  soliqqa 

tortiladigan  foydani  hisoblashda  hisobga  olinmasligi  sababli,  auditor  normadan 

oshgan  xarajatlarni  hisoblashning  to’g’riligi  va  soliqqa  tortiladigan  foydani 

tuzatish (korrektirovka) to’g’riligini tekshirishi zarur.  

Boshqa  sarflarni,  masalan,  telefon  schyotlarini  to’lashning  maqsadga 

muvofiqligi  tasdiqlovchi  hujjatlar  asosida  aniqlanadi.  Bunda  sarflarning  ishlab-

chiqarish  tavsifi  va  ularni  tannarxga  olib  borishning  qonuniyligi  aniqlanadi. 

Ushbu  maqsadda  telefon  orqali  gaplashganlik  uchun  schyotning  majudligi  va 

korxonaning  xizmat  telefoniga  muvofiqligi  aniqlanadi.  Hisobdor  shaxsga 

to’langan,  noishlab-chiqarish  tavsifidagi  sarflar  korxonaning  o’z  mablag’lari 

hisobidan  qoplanadi  va  daromad  solig’i  ushlash  uchun  xodimning  yalpi 

daromadlariga qo’shilishi lozim. Auditor norma doirasidagi va normadan oshgan 

xizmat safari sarflarini arifmetik tekshiruvidan o’tkazish zarur.  

Hisobdor  shaxslar  bilan  chet  el  xizmat  safari  bo’yicha  hisob-kitoblarni 

tekshirishda  O’zbekiston  Respublikasi  Adliya  Vazirligi  tomonidan  2000  yil  5 

iyunda  932-raqam  bilan  ro’yxatga  olingan  «Vazirlar,  idoralar,  korxonalar  va 

tashkilotlar  xodimlari  O’zbekiston  Respublikasi  tashqarisiga  xizmat  safariga 

yuborilganda xizmat safari xarajatlari uchun mablag’lar berish TARTIBI»*

"

 dagi 

talablarga rioya qilinishi aniqlanadi.  

Bo’nak  hisoboti  safardan  qaytgandan  so’ng  3  (uch)  kun  ichida  topshirilishi 

shart.  Xizmat  safari  xarajatlarining  to’g’ri  va  haqiqiyligi,  bo’nak  hisoboti  va 

berilgan  topshiriqlarning  bajarilgani  to’g’risida  hisobot  asosida  aniqlanadi. 

Bo’nak  hisobotiga  xizmat  safari  vaqtida  belgilangan  joyga  kelgan  va  u  erdan 

ketgan  vaqti  o’sha  tashkilotning  muhri,  ma’sul  shaxs  imzosi  qo’yilgan  xizmat 

                  

 

"

 Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари, №8. 2000 г

 

---

 

 

358 

safari  guvohnomasi,  yo’l  xarajatalari  hujjatlari  (jamoat  transporti  chiptalari, 

mehmonxona  pattalari  (kvitantsiyalari),  telefon  orqali  gaplashganligi  uchun 

to’langan  pul  uchun  pattalar)  va  boshqa  pul  xarajatlarini  isbotlovchi  hujjatlar 

ilova qilinadi.  

Auditor xizmat safari xarajatlarining haqiqiy asosliligini tekshirishda ba’zi bir 

ishlarga,  jumladan  telefon  orqali  gaplashganligi  uchun  aloqa  tashkiloti 

kvitantsiyasini  ko’rishda,  bu  gaplashish  ushbu  korxona  manfaatiga  va  xizmat 

safari maqsadiga to’g’ri kelish yoki kelmasligini ham aniqlashi lozim. Xususiy va 

davlat  tasarrufidan  chiqarilgan  korxonalarda  xizmat  safari  xarajatlarini 

tekshirishda  korxona  va  uning  egasi  schyotlari,  pul  mablag’lari,  kundalik 

xarajatlarining bir-biriga qo’shilib ketmasligini ta’minlash zarur.  

Tekshirish  davomida  aniqlangan  hamma  kamchiliklar,  jumladan  ortiqcha 

to’lovlar, asossiz xarajatlar, bo’nak hisobotlariga    ilova qilingan qalbaki hujjatlar 

va shunga o’xshash qoidani buzish hollari ro’yxatiga kiritilishi kerak.  

Auditor  bo’nak  hisobotlari  va  ularga  ilova  qilingan  hujjatlarni  yoppasiga 

tekshiradi;  buning  uchun  u  jamg’aruv  qaydnomalaridagi  yozuvlarni  kreditlarni 

tasarrufchilari  tasdiqlangan  bo’nak  hisobotlariga  solishtirib  ko’radi.  Avvalo,  u 

kimga  berilganligini  tekshiradi.  Qoidaga  ko’ra,  xizmat  safarlari  xarajatlariga 

beriladigan bo’naklar shu korxonada ishlaydigan shaxslarga berilishi lozim.  

 Ayrim  buxgalteriyalarda  xodimlarga  go’yo  xo’jalik  hamda  xizmat  safarlari 

uchun  bo’nak  ajratilgandek  bo’lib,  aslida  ularning  shaxsiy  ehtiyojlari  uchun  pul 

berilishiga  yo’l  qo’yiladi.  Shuning  uchun  auditor  xodimning  xizmat  safariga 

jo’natish  guvohnomasi  borligi,  uning  muddati,  yo’l  xarajatlarini,  amaldagi 

me’yorlar  bo’yicha  sutkalik  to’lov  summasi  qanchaligini,  hisobdor  shaxslar 

bo’naklar  bo’yicha  hisobotlarni  o’z  vaqtida  topshirishlari  va  sarflanmay  qolgan 

mablag’lar qoldiqlarini kassaga topshirishlarini aniqlaydi.  

Hisobdor  shaxslar  berilgan  bo’nak  (avans)  nimaga  mo’ljallangan  bo’lsa,  shu 

maqsadda  ishlatishlari  lozim.  Auditor  bo’nak  hisobotiga  ilova  qilingan 

hujjatlarning  to’g’riligini  va  ular  bo’yicha  qilingan  to’lovlarning  qonuniyligini 

sinchiklab  tekshiradi.  Zarur  hollarda  qarama-qarshi  tekshiruvlar  mo’ljallangan 

---

 

 

359 

bo’lsa, quyidagilarni ham aniqlash lozim: korxona rahbari tomonidan hisobdorlik 

bo’yicha  pul  olish  huquqi  berilgan  shaxslar  ro’yxati  tasdiqlanganligi,  hisobdor 

shaxslarga  belgilangan  miqdordan  ortiq  yoki  oldingi  bo’nak  bo’yicha  hisobot 

topshirmagan  shaxslarga  yana  bo’nak  berilmayotganligini,  bevosita  korxona 

kassasidan  naqd  pul  bilan  to’lanish  to’lanish  hollarini;  bo’nak  hisobotlarida 

korxona  rahbarining  qilingan  xarajatlar  maqsadga  muvofiqligini  tasdiqlashi; 

xarajat qilingan hisobdorlik summalarini o’z vaqtida hisobda aks ettirishni.