Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

3.3. Ibn Xaldunning iqtisodiy fikrlari 
 
Ibn  Xaldun  (1332-1406-yillar)  tomonidan 
ko‗plab  ―iqtisodiy‖  masalalar:  foyda,  taklif,  talab, 
narx,  jami  ortiqcha  miqdorlar  va  sarmoyaning 
shakllanishi kabi holatlar chuqur o‗rganilganligi va 
tahlil  qilinganligini  ko‗rish  mumkin.  Ayrim 
manbalarda  Ibn  Xaldun  islom  dunyosida  ilk 
iqtisodiy  qarashlar  bilan  shug‗ullangani  qayd 
etiladi, ayrim bahs va munozaralarga ko‗ra bunday 
taniqlilik  al-G‗azzoliyga  tegishli.  Ulardan  avval  ming  yillik  davomida 
mashhur  bo‗lib  kelgan  Aristotel  va  Platon  kabi  arab  faylasuflari 
iqtisodiyotga  nisbatan  ko‗proq  fundamental  ahamiyatga  ega  bo‗lgan 
masalalarni  o‗rganish  jarayonida  iqtisodiy  faoliyatning  dastlabki 
tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga erishdilar.  
Bizgacha  yetib  kelgan  eng  qadimgi  qo‗lyozmada  (Qadimgi  Misr, 
eramizdan  avvalgi  XXII  asr)  noib  va  aholi  o‗rtasidagi  munosabatlar 
to‗g‗risida  fikr  yuritiladi.  Bu  davrda  sinfiy  ajralish  to‗la  shakllanmagan 
bo‗lib,  boshqaruv  ishiga  ishbilarmonlarni  taklif  etish  (yuqori  tabaqali 
yoki oddiy aholidan bo‗lishidan qat‘iy nazar) kerak deyilgan.  
Qadimgi Misr – Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi 
oqimida  joylashgan  qadimiy  davlat.  Miloddan  avvalgi  10–6-ming 
yillikda Nil atrofidagi savannalarda tarqoq yashagan qabilalar terichilik, 
ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan shug‗ullanishgan. Ular orasida 
qadimiy som xalqlariga  mansub qabilalar, barbarlar va  kushitlar bo‗lib, 
ularning  aralashuvidan  miloddan  avvalgi  4-ming  yillikda  Misr  xalqi 
vujudga kelgan. Aholi nufusining ortishi chorvachilik va dehqonchilikka 
o‗tishni  tezlashtirgan,  bu  esa  hududiy  jamoalarning  paydo  bo‗lishiga 
olib  kelgan.  Dehqonchilik  qilish  uchun  kanallar,  to‗g‗onlar  qurish 
zaruriyati  tug‗ilgan,  buning  uchun  esa  o‗zaro  urushlarda  asir  tushgan 
qullar mehnatidan foydalanilgan. Natijada jamoada ijtimoiy tabaqalanish 
ro‗y  berib,  urug‗  zodagonlari  ajralib  chiqqan,  qabila  sardorlari 
 

---

42 
podshohchalarga  aylangan.  Bir  qancha  mayda  quldorlik  davlatlari 
vujudga kelgan. Keyinchalik ular o‗rtasidagi kurash natijasida shimolda 
Quyi  Misr,  janubda  Yuqori  Misr  podsholiklari  tuzilgan.  Miloddan 
avvalgi  taxminan  3-ming  yillikda  ikkala  podsholik  birlashib,  yagona 
davlat  barpo  bo‗lgan.  Misrning  keyingi  tarixi  4  ta  asosiy  davrga 
bo‗linadi:  Ilk  podsholik  (miloddan  avvalgi  taxminan  3000–2800), 
Qadimgi  podsholik  (miloddan  avvalgi  taxminan  2800–2250),  O‗rta 
podsholik  (miloddan  avvalgi  taxminan  2050–1700),  Yangi  podsholik 
(miloddan  avvalgi  1580–1070),  So‗nggi  (Liviya-Sais  va  Eron)  davr 
(miloddan avvalgi taxminan 1070–332).