Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

9.4. F.List va Germaniya tarixiy maktab asoschilari  
P.J. Prudon va K.Rodbertuslarning iqtisodiy g„oyalari 
 
Milliy  qalb,  milliy  xarakter,  milliy  taqdir  -  shu  va  shunga 
o‗xshash tushunchalar XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Germaniya 
jamoatchiligi  fikriga  singib  kirmoqda  edi.  Tarixiy  maktab  vakillari 

---

169 
tarixdan  bo‗lak  yana  nima  milliy  bo‗lishi  mumkin,  degan  fikrlarga 
asoslanib  siyosiy  iqtisoddan  tarixiy  usul  o‗rnini  ko‗rsatishga  harakat 
qildilar.  Ular  milliy  fan  sifatida  siyosiy  iqtisod  orqali  tabiiy 
xususiyatlarga va xalq harakatlariga bog‗liq holda rivojlanadigan milliy 
xo‗jalikni o‗rganishni o‗z oldilariga maqsad qilib qo‗ydilar.  
Fridrix  List  (1789-1846-yy.) Janubiy  Germaniyaning  Reydlingen 
shahrida boy hunarmand oilasida tug‗ildi. U o‗qishni 15 yoshda tugatib, 
hunarmandchilik  ustaxonasida  otasiga  shogird  bo‗lib  ikki  yil  ishladi. 
Keyinchalik  Vyurtemberg  qirolligida  turli  lavozimlarda  ishlab,  bir 
vaqtning o‗zida Tyubingen universitetini huquq mutaxassisligi bo‗yicha 
tugatdi.  1817-yildan  shu  universitetning  Davlat  boshqaruvi  amaliyoti 
kafedrasi professori bo‗lib ishladi. List 28 yoshida liberal yo‗nalishdagi 
taniqli  publisist,  radikal  burjua-demokratik  islohotlarning  qat‘iy 
tarafdori  sifatida  tanildi.  U  1847-yil  Bryussel  shahrida  bo‗lib  o‗tgan 
iqtisodchilar  kongressida  o‗zining  aniq  ehtirosli  fikrlari,  siyosiy 
yetukligi  va  kuchli  notiqlik  qobiliyati  bilan  ko‗pchilikning  e‘tiborini 
o‗ziga qaratdi. List 1819-yilda Germaniya iqtisodiy birligini ta‘minlash 
maqsadida «Savdo-sanoat ittifoqi»ni tuzdi. 
F.List 30 yoshida Vyurtemberg parlamenti a‘zosi bo‗lib, o‗zining 
keng  demokratik  islohotlar  dasturi  bilan  hukumatga  murojaat  qildi. 
Bunday  siyosiy  chiqish  Listga  qarshi  kuchlar  shakllanishiga  sabab 
bo‗ldi.  Natijada  u  1825-yilda  Germaniyani  tark  etib,  AQShga  doimiy 
yashash uchun ketdi. Dastlab u fermerlik bilan shug‗ullandi, keyinchalik 
nemis  gazetalarining  muharriri  bo‗ldi  hamda  sanoat  sohasida 
tadbirkorlik  faoliyatini  olib  bordi.  F.List  Angliya  sanoati  bilan  raqobat 
qiluvchi  Germaniya  va  AQShda  sanoat  rivojlanishi  xususiyatlarini 
chuqur  o‗rganib,  Amerika  taraqqiyoti  uchun  iqtisodiy  dasturni 
tayyorladi.  
1832-yildan  F.List  Yevropaga  qaytib  AQShning  Leypsigdagi 
elchisi  bo‗lib  ishladi.  Shuningdek,  u  Leypsig-Drezden  temir  yo‗lini 
qurish  maqsadida  Germaniyada  birinchi  bo‗lib  hissadorlik  uyushmasini 
tashkil  etdi.  F.List  o‗zining  uchinchi  va  oxirgi  emigratsiyasidan  so‗ng 
Parijda  uch  yil  yashadi.  U  o‗zining  bor  kuchini,  idroki  va  iqtidorini 
iqtisodiy  muammolarni  keng  o‗rganishga  qaratdi.  Sanoat  burjuaziyasi 

---

170 
manfaatlarining  ifodachisi  bo‗lgan  F.List  iqtisodiy  birlik  uchun 
birinchilar  qatori  maydonga  chiqdi.  U  o‗zining  «Siyosiy  iqtisodning 
milliy  sistemasi»  (1841)  nomli  asosiy  asarida  milliy  siyosiy  iqtisodni 
yaratish  vazifasini  o‗rtaga  qo‗ydi.  Mamlakatning  ishlab  chiqaruvchi 
kuchlari  to‗g‗risidagi  ta‘limot  unga  asos  bo‗lishi  kerak  edi.  F.List 
davlatning  faoliyatini,  dinni,  axloqni,  ma‘naviyatni  va  shu  kabilarni 
ishlab chiqaruvchi kuchlar jumlasiga qo‗shdi. 
 F.Listning ta‘limotiga ko‗ra qiymatni ishlab chiqaruvchi kuchlar, 
«millatning ruhi» (toj-taxtning meros bo‗lib qolishi, huquq, sud, armiya, 
polisiya va shu kabilar) yaratadi.  
F.List  ta‘limotida  xo‗jalik  taraqqiyotining  tarixiy  bosqichlari 
to‗g‗risidagi g‗oyalar katta o‗rin egallaydi. U tarixiy taraqqiyotni beshta 
bosqichga:  ba‘daviylik,  cho‗ponlik,  dehqonchilik,  dehqonchilik-
manufaktura, dehqonchilik - manufaktura - savdo bosqichlariga bo‗ladi. 
Bunday  bo‗lishdan  maqsad  Germaniyada  sanoatning  o‗sishini  har 
tomonlama  qo‗llab-quvvatlash,  bir  yoqlama  rivojlanishdan  -  qishloq 
xo‗jaligining  ustunligidan  voz  kechish  kerak,  degan  fikrni  isbotlashdan 
iborat edi.  
F.Listning  asosiy  iqtisodiy  asari  Germaniyaning  iqtisodiy 
rivojlanishi  va  savdo  siyosati  atrofidagi  qizg‗in  tortishuvlarda  alohida 
o‗rin  egallab,  nemis  iqtisodiy  fikriga  katta  ta‘sir  ko‗rsatdi.  F.List 
o‗zining g‗oyalarini rivojlantirar ekan, Germaniyaning gullab-yashnashi 
sanoat  taraqqiyoti  orqali  bo‗lishi  mumkinligini  va  shuning  uchun  uni 
chet el raqobatidan himoya qilish zarur ekanligini ko‗rsatadi. Ushbu asar 
o‗z  davrida  demokratik  ziyolilar  tomonidan  qizg‗in  qabul  qilinib,  katta 
qiziqish bilan o‗qildi. 
Germaniyaga qaytgandan so‗ng olim Augusburg shahrida yashab, 
ilmiy  ishini  davom  ettirdi.  U  xuddi  ana  shu  buyuk  davlatchilik, 
shovinistik  kayfiyatdagi  asarlarini  yaratib,  nemis  imperializmining 
dastlabki  himoyachilariga  yo‗l  ochib  berdi.  List  urushlar  va 
bosqinchilikning  tarafdori  bo‗lib,  dehqonchilik  holatidan  dehqonchilik-
sanoat  holatiga  o‗tishga  ko‗maklashadigan  urushlarni  yoqlaydi.  U 
Janubiy-sharqiy  Yevropadagi  bo‗sh  yerlarni  Germaniya  bosib  olishi 
zarur,  deb  hisoblaydi.  List  hayotining  so‗nggi  yillarida  Angliyaga 

---

171 
bo‗lgan  o‗z  munosabatini  o‗zgartiradi,  chunki  u  doim  Angliyani 
Germaniyaning  birlashishiga  va  sanoat  rivojiga  qarshi,  deb  hisoblardi. 
Endi uning fikricha Angliya Germaniyaning qit‘a qo‗shnisi hisoblangan 
Fransiya va Rossiyaga qarshi harakatlarda qo‗llashi mumkin edi. 
List  iqtisodiy  fanda  klassik  maktabni,  ayniqsa  uning  yirik 
namoyandasi  bo‗lgan  A.Smit  iqtisodiyotini  tanqid  qiluvchi  bo‗lib 
faoliyat  ko‗rsatdi,  lekin  u  klassik  maktabning  asosi  bo‗lgan  qiymat  va 
daromadlar  nazariyasini  mutlaqo  tahrir  qilmadi.  Iqtisodiyotning  bu 
kategoriyalari  olimni  qiziqtirmadi.  Asosiy  e‘tibor  iqtisodiy  siyosatning 
asosiy  masalalariga  va  ayniqsa,  tashqi  savdo  siyosatiga  qaratildi.  F.List 
Smit  iqtisodiy  sistemasini  kosmopolitizmda  ayblab,  uni  ayrim 
mamlakatlar xo‗jalik rivojlanishining milliy xususiyatlarini ko‗rmasdan, 
barchasiga  umumiy  «tabiiy»  qonun-qoidalarni  dogmatik  ravishda 
majbur  kiritilmoqda,  deydi.  «Turli  millatlar,-  deb  yozadi  List,  turli 
bosqichda  bo‗ladilar.  Bunday  sharoitda  ular  o‗rtasidagi  to‗liq  erkin 
savdo  ayirboshlash  qiymati  nuqtayi  nazaridan  jahon  xo‗jaligi  uchun 
ma‘lum  mavhum  foydani  keltirishi  mumkin  bo‗ladi.»  Lekin  bu  holat 
qolgan  mamlakatlar  ishlab  chiqarish  kuchlari  rivojiga  to‗sqinlik  qiladi. 
U  o‗z  konsepsiyasini  ishlab  chiqarish  kuchlari  nazariyasi,  deb  yuritib, 
Smitning ayirboshlash qiymati nazariyasiga qarshi qo‗yadi. Lekin shuni 
aytish zarurki, ishlab chiqarish kuchlari, deganda List ijtimoiy sharoitlar 
majmuasini  tushunadi  va  ularsiz  millat  boyligi  bo‗lmaydi,  deb  yozadi. 
Shuningdek  u  faqatgina  qishloq  xo‗jaligi  bilan  shug‗ullanadigan  millat 
bir qo‗l bilan mehnat qiladigan kishi kabidir, deydi. List ishlab chiqarish 
unumdorligini  oshirishni  proteksionizm  tarbiyasi  yordamida  amalga 
oshirishni o‗rtaga tashlaydi. Davlat sistemasidagi tadbirlar  milliy ishlab 
chiqarishni  chet  el  raqobatidan  to  o‗zini  tiklab  olguncha  va  teng 
raqobatdosh  bo‗lguncha  himoya  qilishi  kerak,  deydi.  Erkin  savdoni 
amalga  oshirishni  esa  u  keyinroq,  ya‘ni  hamma  millatlar  bir  xil 
rivojlanish  darajasiga  yetgunicha  qoldirishni  tavsiya  qiladi.  Hozirgi 
davrga  kelib  Listning  bunday  qarashlarining  ayrimlari  dolzarb  bo‗lib, 
hayotda  o‗z  o‗rnini  topmoqda.  Masalan,  millatning  boy,  qudratli  bo‗lib 
borishi uning qanchalik ko‗p sanoat mahsulotini eksport qilishi bilan va 
kam  mahsulotni  import  qilishi  bilan  belgilanadi.  Bu  o‗rinda  Yaponiya 

---

172 
tajribasini ko‗rsatishimiz kifoya. Bu davlat so‗nggi yillarda tez iqtisodiy 
rivojlanish  hisobiga,  ya‘ni  tashqi  savdoni  to‗g‗ri  yo‗lga  qo‗yganligi 
uchun rivojlangan mamlakatlar qatorida oldingi o‗ringa chiqib oldi.  
Listning  iqtisodiy  nazariyasi  asosiy  masalalardan  hisoblangan 
kapitalizm  taraqqiyoti  doirasida  o‗z  tarixi  va  xo‗jaligining  xususiyatiga 
ko‗ra  jahon  hamjamiyatining  so‗nggi  qatorlaridan  o‗rin  olgan 
mamlakatlarning  iqtisodiy  qoloqligini  bartaraf  etish  yo‗lidagi  dastlabki 
urinish  edi.  Hozirgi  davrda  milliy  sanoatni  rivojlantirish  uchun  harakat 
qilayotgan yosh, rivojlanayotgan mamlakatlarning List ta‘limotiga katta 
e‘tibor  berayotganliklari  tabiiy  holdir.  Chunki  ularning  oldida  jahon 
bozorida  hukmronlik  qilayotgan  rivojlangan  mamlakatlar  monopoliyasi 
sharoitida o‗z sanoatlarini himoya qilish vazifasi turibdi.  
Germaniyada  tarixiy  maktablar  shakllanishi  va  evolyutsiyasini 
ilmiy-iqtisodiy adabiytda uch asosiy davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX 
asrning  40-60-yillarini  o‗z  ichiga  olib  «Eski  tarixiy  maktab»  yoki 
oddiygina «Tarixiy maktab» davri deb nomlanadi. V.Rosheo, K.Knis va 
B.Gildebrand  bu  davrning  asosiy  mualliflaridir.  Ikkinchi  davr  XIX 
asrning  70-90-yillariga  to‗g‗ri  kelib  «Yangi  tarixiy  maktab»  davri,  deb 
nomlanadi. G.Shmoller va L.Brentano bu davrning asosiy ijodkorlaridir. 
Uchinchi  davr  XX  asrning  30-yillarigacha  davom  etib  «Eng  yangi 
tarixiy  maktab»  davri  yoki  qisqacha  «ijtimoiy  yo‗nalish»  nomini  oldi. 
V.Zombart va M.Veberlar uning asosiy mualliflari edilar.