Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

7 .4 .  F iziokratlar
Adam  Smit  Fransiyaga  sayohat  qilganida  u  fiziokratlar,  deb 
atalgan bir guruh Fransuz yozuvchilaridan ta’sirlangan.  Ular iqtisodiyot 
sohalarining  bir-biriga  bog‘liqligini  yaxshi  tushunishgan  va  nazorat 
qilinmagan bozorlar ishlash mexanizmini tahlil qilishgan.
Merkantilizm  XVIII  asrda  Fransiyada  keng  tarqalgan  bo‘lsa  ham 
1750-yillarga kelib yangi fiziokratlar harakati boshlandi,  lekin u uzoqqa 
cho‘zilmadi. U iqtisodiyotni tushunishda ber necha tahliliy tushunchalar 
berganligi sababli uning keyingi g ‘oyalarining shakllanishida ahamiyatli 
rol  o‘ynadi.  Iqtisodiy  ta’limotlar  olimlari  ko‘pincha  har  xil  g‘oyalami 
ulaming  birgina  oxshash  taraflarini  hisobga  olib  bir  maktab  sifatida 
tavsiflaydilar.  Shunday  bo'lsada,  fiziokratlar  ayrim  muammolar 
bo‘yicha  hayratlanarli  tarzda  izchil  qarashlami  namoyon  etganlar. 
Buning uch sababi mavjud.
1. Fiziokratizm faqatgina Fransiyada yuzaga kelgan.
2.  Fiziokrtlar g‘oyalari  nisbatan  qisqa,  1750-yildan  1780-yilgacha 
bo‘lgan  davrda  taqdim  etilgan  (fiziokratlar  g‘oyalari  1750-yildan  oldin 
va 1780-yildan keyin hech kim bilmagan, deyiladi).
3.  Fiziokratlaming  tanilgan  boshlig‘i  Fransua  Kene  (1694- 
1774)ning g'oyalari o‘zining izdoshlari tomonidan so‘zsiz qabul qilinar,
111

---

bu  izdoshlarining  ishlari  asosan  boshqalami  Kenening  nazariyasiga 
ishontirish maqsadida yozilgan edi.13
Tableau  Economique  -   Iqtisodiyot  jadvali  jamiyatning  uch 
sohasini:  fermerlar,  yer  egalari  hamda  hunarmand  va  xizmatkorlami 
asosiy qilib ko‘rsatadi. Hunarmandlardan boshqa sektorlar, tashqi savdo, 
davlat  sektori  yoki  manufaktura  keltirilmagan.  Fiziokratlar  tahlili 
iqtisodiy  davr  boshidagi  yer  egalarida  qolgan  2000  livrlik  sof 
mahsulotdan boshlanadi (livr frankdan oldingi Fransiya pul birligi).  Sof 
mahsulot  yer  egasiga  oldingi  davr  faoliyati  uchun  yer  rentasi  sifatida 
berilgan  edi.  Fiziokratlar  faqat  yer  uning  ishlab  chiqarish  xarajatidan 
ko‘ra ko‘proq  mahsulot  ishlab  chiqarishi  mumkin,  deb  qabul  qilishadi; 
jadvalda  bu  unumdorlik  100  foiz,  deb  qabul  qilingan.  Masalan, 
hunarmandlar  ishlab  chiqargan  mahsulotlar  qiymati  unga  ishlatilgan 
ishlab  chiqarish  omillariga  to‘lanadigan  qiymat  bilan  teng  bo‘ladi. 
Faqatgina yeming mahsuloti unga ketadigan xarajatdan ko‘proq bo‘ladi. 
Jadvalda  qishloq  xo‘jaligiga  qilingan  2000  livrlik  investitsiya  2000 
livrlik  ortiqcha  mahsulot  yaratadi,  bu  esa  yer  egasiga  renta  sifatida 
to‘lanadi.
F. Kenening “Iqtisodiy jadvali”
13 History o f economic thought. Harry Landreth, David C. Colander74- b.
112

---

Iqtisodiy jadval makroiqtisodiy sohalaming o‘zaro aloqalarining 
kuchli, ijodiy tushunchasini juda sodda ifodalab beradi.
Fiziokratlaming  iqtisodiyotning  o‘zaro  bog‘liqligi  haqidagi 
qarashlari  makro  iqtisodiyotga  oiddir.  Ular  Adam  Smit  singari 
mikroiqtisod darajada iqtisodning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi nazariyani 
rivojlantirishga kam harakat qilganlar.
Fiziokratlar  Kenening  “Iqtisodiy  jadvali”ni  o‘zlarining  asosiy 
nazariy  yutuqlari,  deb  hisoblashadi.  Ular  nafaqat  iqtisodning  turli 
sektorlari  o‘rtasidagi  aloqalami  nazariy  o‘rganishgan,  balki  ulaming 
hajmini  o‘lchashga  harakat  qilishgan.  Bu  darajada  Nobel  Mukofoti 
laureati  Vasiliy  Leontevning  1930-yilda  xarajatla-natijalar jadvalini  va 
ekonometriklar, 
deb  tanilgan 
maxsus 
iqtisodchilar  guruhining 
tadqiqotlarini bashorat qila olishgan. Bu iqtisodiy jadval iqtisodiyotning 
turli  sektorlarining  o‘zaro  bog‘liqligini  ko‘rsatib  bergan.  Ulardan 
keyingi ba’zi merkantilistlar ham bu o‘zaro bog‘liqlikni tan olishgan va 
ulaming 
birgalikdagi 
munosabatlari 
Adam 
Smitning 
bozor 
iqtisodiyotining  faoliyati  haqidagi  yanada  batafsil  qarashlariga  asos 
bo‘lgan.