Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

Mintaqaviy valyuta tizimi (MVT).
G’arbiy Evropa valyuta integratsiyasining chuqurlashuvi Evropa valyuta 
tizimining (EVT) vujudga kelishiga olib keldi. Bu valyuta tizimi mintaqaviy valyuta 
tizimi (MVT) bo’lib, u JVTining elementlaridan biridir.
110 

---

EVT 1979 yili tashkil etildi. Bu MVTning asosiy belgisi EKYu mexanizmidir. 
EKYu - maxsus Evropa hisob birligi bo’lib, GFR (1/3 qismi) markasi boshchiligidagi 
G’arbiy Evropaning 10 mamlakati valyutasining «savati»ga asoslangandir. SDRdan 
farqli ravishda EKYu bank va firmalarining xususiy operatsiyalarida qo’llaniladi. 
Milliy valyutalar kvotasi - EKYuning tashkil etuvchilari - mamlakatning iqtisodiy 
potentsiali bilan aniqlanadi va har 5 yili qayta ko’rib chiqiladi. «Savat»ni qayta ko’rib 
chiqishda hamma aktiv va passivlar yangi kurs bo’yicha qayta baholanadi. Oxirgi 
marta EKYu 1989 yilda belgilangan bo’lib, valyutalar ulushi (% larda):
GFR markasi - 30,1
Frantsiya franki - 19,0
Golland guldeni - 9,4
Belgiya franki - 7,6
Ispaniya pesetasi - 5,3
va boshqalar - 5,45 ni tashkil qilgan.
EI chegarasida yagona pul birligiga o’tilishi EKYu ni asosiy valyutaga
aylantiradi.
Yamayka valyuta tizimidan farqli ravishda, EVT oltindan EKYuning q 
isman ta’minoti sifatida foydalanadi va a’zo mamlakatlarning rasmiy
oltindollar zahiralarining 20 foizini birlashtiradi.
Valyuta kurslari rejimi valyutalarning belgilangan chegarada suzishiga 
asoslangan (asosiy kursdan = 2,25 %, Italiyadagi beqarorlik tufayli 6 %).
EVT mamlakatlararo regional valyuta boshqarishini Evropa valyuta hamkorligi 
fondi (EVXF) orqali amalga oshiradi. U Markaziy banklarga qisqa va o’rta muddatli 
kreditlarni valyuta interventsiyasi bilan bog’liq to’lov balansi defitsitini qoplash 
uchun beradi.
Valyuta sohasida yagona pul asosi - jahon puli mavjud emas:
Erkin konvertatsiya qilish va kapital oqib o’tishi sharoitida mamlakatlarda 
ichki pul muomalasi va xalqaro to’lov oboroti o’rtasidagi chegaralar yo’qolmoqda:
111 

---

Milliy va xalqaro pul-kredit bozorining birgalashishi tendentsiyasi milliy pul-
kredit bozorlarining o’ziga xosligi, ixtisosligini saqlagan holda rivojlanmoqda.
Yoatto AQSh, GFR, Angliya, Shveytsariya va boshqa o’z bozorlarida 
operatsiyalarni erkinlashtirgan davlatlarda ham xalqaro va milliy kapital bozorlari 
orasida farq qilmoqda: Masalan, AQShning evrodollar va milliy kapital bozorlarini 
olaylik. AQSh sotuvga qo’yilgan rezident va rezident bo’lmaganlarning 
obligatsiyalari ro’yxatdan o’tishi lozim. Bunday holat xalqaro bozorda mavjud emas.
Bundan tashqari xalqaro bozorda chiqarilganiga bir oy bo’lmagan qimmatli 
qog’ozlar AQSh ning investorlarga taqdim etilishi mumkin emas. Boshqa ko’pchilik 
davlatlarda bunday holatlar erkinroq nomayon bo’ladi (Frantsiya, Belgiya, Italiya, 
Yaponiya va boshqalar).
Valyuta sohasining xalqaro ayirboshlash munosabatlaridagi rolining oshuvi 
tendentsiyasi JVT rivojining hamma bosqichlarida (oltin standartdan boshlab) 
kuzatiladi. Milliy xo’jalik jahon xo’jalik aloqalariga qanchalik ko’p jalb etilgan 
bo’lsa, mahalliy qo’mitalar iqtisodiyotni tashqi nomaqbul ta’sirlardan xoli etishga 
harakat qiladi. Bu ziddiyat har bir davlatning oltin standartdan boshlab to hozirgi 
kungacha bo’lgan evolyutsiyasini belgilab berdi. Masalan, oltin standart davridagi 
oltinning tartibsiz oqimi (davlatlar o’rtasida) oxir oqibatda ularning ishlab 
chiqaruvchi kuchlariga salbiy ta’sir etdi. 1929-1933 yilgi iqtisodiy krizis valyuta 
mexanizmining oltin standart davridagi holatiga putur etkazdi: erkin valyuta 
almashinuvi qattiq valyuta cheklashlari bilan almashdi, valyuta bloklari va zonalari 
tashkil topdi, internatsionalizatsiya jarayoni to’xtatildi. Brettonvudsda tuzilgan 
xalqaro hisob-kitoblar modeli valyuta mexanizmini tiklashga qaratilgan qadam 
bo’ldi. U aniq belgilangan tamoyillar asosida ish yuritar, uning ustidan nazoratni 
XVF o’z bo’yniga olgandi.
Bretton Vuds valyuta mexanizmi 70-yillarning boshlarigacha faoliyat yuritdi, u 
milliy manfaatlarni xalqaro majburiyatlar bilan birlashtirdi: davlatlarning nisbiy 
mustaqilligi (ichki iqtisodiy siyosatni o’tkazish sohasida) xalqaro kredit tizimi
112

---

ishtiroki bilan ta’minlanardi. U o’z ichiga XVF krediti, zayomlar to’g’risida bosh 
kelishuv (1961 yil), Markaziy banklar o’rtasidagi svop kreditlari va boshqalarni olar 
edi.
70-yillar boshida rivojlangan davlatlar iqtisodiyoti shunday chegaraga 
yaqinlashdiki, bunda keyingi iqtisodiy o’sish butun bazasini yangilash, valyuta 
ta’minotining samaradorligini oshirishni talab etardi. Shuning uchun 1971-1973 
yillardagi «suzuvchi» valyuta kurslarining kiritilishi JVTning evolyutsiyasining 
qonuniy bosqichi edi. Yoozirgi suzuvchi valyuta kurslari tizimi asosida xalqaro 
hisob-kitob tizimida chuqur tarkibiy o’zgarishlar bo’lishiga olib keladi. Ular nafaqat 
moliyaviy operatsiyalarning hajmining o’sishida (ular savdo operatsiyalari bilan 10:1 
nisbatni ta’sir etishdi), balki moliyaviy oqimlarning harakatining davlat byudjet, soliq 
va kredit siyosatidagi farqlarda o’z aksini topadi. Va shu munosabat bilan 
mamlakatlar o’z milliy valyutasining kursini mustaqil belgilash imkonini oldilar.
Shunday qilib, hozirgi valyuta tizimida, xalqaro va baynanmilallik o’rtasidagi 
nisbat milliy omillar tomoniga hal bo’ldi.
80-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab EVTni valyuta hamjamiyatiga 
aylantirish yo’llari to’g’risidagi bahs faollashdi. Bu «Chegarasiz Evropa» yoki 
«Evropa-92» deb nom olgan jarayon bilan bog’liq edi. Masala yagona ET valyuta 
siyosatiga asta-sekinlik bilan o’tish ustida borardi. Valyuta integratsiyasi istiqbollari 
muhokama qilinganda asosiy e’tibor Evropa Markaziy banki hamjamiyatning yagona 
valyutasi va valyuta hamjamiyatiga harakat yo’llariga qaratilgandi.
Birinchi masala bo’yicha ko’pchilik Evropa Markaziy banki rolini AQSh 
Federal rezerv sistemasi modelidek tuzish kerak degan xulosaga keldi. Bunda 
regional rezerv banklari ancha mustaqil, Markaziy boshqarish mahkamasi esa 
ularning faoliyatini tartibga soladi, boshqaradi. Yangi Markaziy bank uchun nom 
ham berildi-«Evrofed».
ETning yangi Markaziy banki masalasi bilan birgalikda yagona valyutani tashkil 
qilish muammosi ham bor. EKYu rolini oshirish uchun eng asosiy qadamlardan biri 
«rasmiy» va «xususiy» EKYu orasidagi farqni yo’qotish, EVT markaziy kurslarning 
uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashdir. Ko’rsatilgan chora-
113 

---

tadbirlar yagona valyuta siyosatiga ega. ET Valyuta ittifoqining tuzilishini bildirar 
edi. Bu niyat 1991 yil Maastrixt (Gollandiya) dagi ET a’zolarining iqtisodiy va 
Moliya vazirliklari yig’ilishida tasdiqlanib, Valyuta iqtisodiy hamjamiyatini (VIX) 
tuzishning uch bosqichli rejasi tuzildi.
Rivojlangan mamlakatlar valyuta siyosati yagona va o’zaro bog’liq dunyoda 
amal qiladi. Shuning uchun uchinchi davlatlar omili unga qanday darajada ta’sir 
etishini aniqlash lozim. Asosan so’z rivojlanuvchi davlatlar to’g’risida bormoqda. 
Ko’pchilik Sharqiy Evropa va MDYo davlatlari o’zida G’arbning valyuta siyosati 
ta’sirini sezmoqda. Yoali xalqaro valyuta munosabatlarida ishtirok etishning mukobil 
shakllarini qo’llash yo’llarini izlash lozim. Bunda esa rivojlanayotgan mamlakatlar 
malakasi qo’l keladi.
Rivojlanayotgan davlatlarga G’arb valyuta siyosati ta’siri xakida so’z 
borganda, shu davlatlar rasmiy invalyuta rezervlarining 95 % olti davlat valyutasiga 
to’g’ri keladi:
AQSh dollari (67,5%), GFR markasi, yapon ienasi, ingliz funt sterlingi, 
Shveytsariya va Frantsiya franki. 90% yaqin rivojlanayotgan mamlakatlar o’z pul 
birligining AQSh dollari, Frantsiya franki, SDRga nisbatan o’zgarmas kursini ushlab 
turibdi. G’arb davlatlari foiz stavkasining xalqaro va milliy kapital bozoridagi 
darajasi rivojlanayotgan davlatlarning tashqi qarzlari bo’yicha to’lovlariga ta’sir 
etadi. Yuqoridagi misollardan ma’lum bo’ldiki, rivojlanayotgan davlatlar rivojlangan 
davlatlarning milliy valyuta ko’rsatkichlarining barqarorlashuvidan manfaatdor. 
Bunda asosiy konvertirlanadigan valyutalarning milliy valyutani siqib chiqarish 
jarayoni kuzatiladi. Bunda rivojlangan davlatlar valyuta siyosatining rivojlanayotgan 
davlatlar valyuta siyosatiga kirib borishi kuzatiladi (Bu jarayon chigal tarzda) albatta, 
rezidentlarga chet el valyutasida shartnomalar tuzish ruxsat etilgan davlatlardagina 
amalga oshadi.
Bu valyuta o’rin almashinuvining eng salbiy oqibatlaridan milliy byudjet, pul 
va kurs siyosatining ta’sirchanligining kamayishidir.
Ammo bu degani rivojlanayotgan davlatlar rivojlangan davlatlarning passiv 
ob’ekti degani emas.
114

---