|
2-§. Rivojlangan mamlakatlar pul tizimi va uning o’ziga xos xususiyatlari
Zamonaviy pul tizimi qo’yidagi elementlarni o’z ichiga oladi: pul birligi;
valyuta kursini o’rnatish qoidalari, baholar masshtabi; pul ko’rinishlari; emissiya
tizimi; davlat yoki kredit apparati.
Pul tizimining tarkibiy qismi milliy valyuta tizimidir, nainki u nisbatan
mustaqil bo’lsa ham.
Pul biriligi - qonuniy tarzda o’rnatilgan pul belgisi bo’lib, barcha tovarlar
bahosini o’zaro solishtirish va ifodalash uchun xizmat qiladi. Ko’pincha pul birligi
mayda bo’linuvchi qismlarga ajraladi. Ko’pchilik mamlakatlarda o’nlik bo’linish
tizimi o’rnatilgan. Masalan, 1:10:100 (AQSh dollari 100 tsentga 1 funt sterling - 100
pensga, 1indoneziya rupiyasi - 100 senga teng va h.k.)
Rasman baholar masshtabi o’zining iqtisodiy ma’nosini davlat-monopolistik
kapitalizmi rivojlanishi va kredit pullarni oltinga almashinishi to’xtatilgandan so’ng
yo’qotdi. 1976-1978 yilda o’tkazilagan Yamayka valyuta islohoti natijasida oltinning
rasmiy narxi va pul birliklarning oltin tarkibi bekor qilindi.
Qonuniy to’lov vositasi bo’lgan pul ko’rinishlari - bular asosan bank kredit
biletlari, qog’oz pullar (xazina biletlari) va tangalardir. Masalan, AQSh da
muomalada quyidagi pullar mavjud: 100, 50, 20, 10, 5 va1 dollarlar, bank biletlari.
Xazina biletlaridan tashqari kumush-mis va mis-nikel tangalar (50,20, 10, 5, 1 tsentli)
chiqariladi Buyuk Britaniyada muomalada 50, 20, 10, 5, 1 f. st. banknotalar: 1 f. st.,
50, 10, 5, 2 pennli, 1 va 1/2 pensli tangalar amal qiladi. Yana eski 2 va 1 shilling
tangalari yuritiladi, ular yangi 10 va 5 pensga teng. Agar rivojlangan mamlakatlarda
asosan bank biletlari chiqarilsa, qator rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’proq xazina
biletlari chiqarish keng tarqalgan. Masalan, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sen
qiymatli, Yoindistonda - 1 rupiya qiymatli xazina biletlari chiqariladi.
Rivojlangan mamlakatlarda bank biletlarining emissiyasi Markaziy banklar
tomonidan, xazina biletlari va tangalar qonunda belgilangan emissiya huquqiga
asosan xazina muassasalari tomonidan chiqariladi. Bu mamlakatlarda pul
emissiyasining asosiy kanali - depozit chek emissiyasidir. Mijoz schyotlaridagi
90
depozitlarga muvofiq tarzda to’lov oborotini ta’minlaydigan chek massasini
ko’paytiriladi. Unda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari ishtirok etadi.
Pul siyosati kredit siyosati bilan chambarchas bog’liq bo’lgani uchun bozor
munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni davlat pul-kredit siyosati bilan tartibga solib
turadi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda 70-yillardan monetarlashtirish siyosati
kiritilgan. Bu siyosatga asosan Markaziy banklar muomaladagi pul massasining
o’sishi va kreditlarni tartibga solishda maqsadli mo’ljallarni o’rnatishi lozim. 1975
yildan boshlab Germaniya Markaziy banki (davlat banki) kelasi 12 oyga
rejalashtirayotgan muomaladagi pul massasining o’sish yoki qisqarish su’ratlari
to’g’risida kongressga hisobot beradi.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi qo’yidagi xususiyatlarga
ega.
Pul birligining oltin tarkibi, banknotalarini oltin bilan ta’minlash va unga
almashishning bekor qilinishi;
-
oltinga almashinmaydigan, keyinchalik qog’oz pul aylanadigan, kredit
pullarga o’tish;
-
pulni muomalaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki
davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish;
-
pul muomalasida naqdsiz pul oboroti ustunligi;
- pul muomalasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
1929-1933 ylardagi jahon iqtisodiy inqirozi davri va undan keyin yuzaga
kelgan valyuta bloklari, rivojlanayotgan mamlakatlarda emissiya institutlari va
ularning operatsiyalari nazorat qilib turgan metropoliyalarga bog’liq bo’lgan pul
tizimlari saqlanib qolishini ta’minlaganlar. Emissiya miqdori xo’jalik ehtiyojlari bilan
emas, to’lov balanslari holati bilan belgilangan. Ikkinchi jahon urushi va undan
keyingi davrda urushgacha bo’lgan valyuta bloklari asosida alohida valyuta zonalari
yaratildi. Bu valyuta zonalari asosiy valyutaga nisbatan boshqa valyutalarning qa’tiy
kursini ushlab turish; milliy valyutalarni gegimon - davlat banklarida saqlash; zona
ichida valyuta hisob-kitoblarning imtiyozli tartibi kabi xususiyatlarga asoslanib
faoliyat olib boradi.
91
Do'stlaringiz bilan baham: |
