Тошкент молия институти с. С

*.доc, *.хлс кўринишидаги макропроцедураларга эга бўлиб, зарарланиш оқибатида компютер ишини издан чиқарадиган холатга келиб қоладилар. Тармоқ чувалчанглари эса зарар келтирадиган дастурлар турига мансуб бўлиб, улар бошқа фалларнинг бир қисми эмас, балки алохида мустақил файллар кўринишида бўладилар. Бундай дастурлар локал ва глобал тармоқлар ёки электрон почта орқали тезлик билан тарқалиб, кўпайиб кетадилар. Чувалчанг вируси сизнинг рухсатингизсиз сизнинг почтангиздаги электрон адрес китобингиздаги барча манзилларга қандайдир маълумотлар жўнатиши ёки хавфли амалларни хосил қилиши мумкин. Троян дастурлари кўпаймайдилар, ўзлари бирор бир маълумот жўната олмайдилар ва компютерингиздаги маълумотларни ўчира олмайдилар. Аммо улар турли хил хавфли амалларни бажариб, сизга катта талофат етказишлари мумкин. Троян дастурининг асосий мақсади кимларгадир сизнинг компютерингизга кириш ва уни ўз мақсадларини амалга ошириш учун бошқара олиш имкониятини яратишдир. Бу иш сизга билинтирилмасдан, аста-секинлик билан амалга оширилади. Троян дастури фаолияти натижасида сизнинг шахсий маълумотларингиз, бизнес гоя ва маълумотларингиз ёки қандайдир ёзишмангиз интернетда рақобатчиларга ёки барча халқ оммасига ошкор бўлиб қолиши мумкин. Ёки турли хил электрон тўлов тизимларидаги пулларингиз қаергадир ғойиб бўлиб қолиши мумкин.

Ижтимоий тармоқлардаги фирибгарликлар хақида

Турли хил байрамларарафасида, айниқса, янги йил бўсагасида ижтимоий тармоқларда ишловчи кўпчилик инсонларга турли хил шаҳслардан ёки контакт листга ёзилган «дуст»лардан бирор бир ресурсга кириш ва унга овоз бериш сўралиб, натижани қисқа СМС орқали жўнатиш суралади. Шундан фойдаланган холда фирибгарлар ўз чиркин ниятларини амалга оширадилар. Бундай фирибгарликларнинг тўрига тушиб қолманг ва кўрсатилган рақамга СМС маълумоти жўнатманг. Таклиф қилинган ресурсга ўтиш компютерга хавфли вирус тушиб қолишига олиб келса, кўрсатилган рақамга СМС жўнатиш ҳисоб рақамида каттагина пул маблагнинг
йўқотилишига олиб келади. Ижтимоий тармоқдаги сизнинг сахифаларингизга ва электрон почтангизга рухсациз киришларнинг олдини олиш учун ҳамда фирибгарларнинг сизга зарар етказиши мумкин бўлган хатти-харакатларидан ҳимояланиш учун қуйидаги чора тадбирларни кўришингиз тавсия этилади:

• 
  Електрон почта ёки ижтимоий тармоқларда кимнингдир сизга бирор бир амални бажариш хақидаги кўрсатмаларни бажаришга шошилманг;
  
• 
  Сизга маълумот юборган «дўстингиз» ёки муаллифдан электрон хабарни хақиқатан ҳам у юборганми ёки йўқлигини аниқлаштиринг;
  
• 
  Агарда ижтимоий тармоқдаги сахифангиз (ёки дўстингизнинг сахифаси) бегоналар томонидан очилган бўлса, дархол электрон почта ва ижтимоий тармоқ паролларини ўзгартиринг хамда компютерингизни вируслар бор ёки йўқлигига текшириб кўринг;
  
• 
  Компютерингизга синовдан ўтган ва ишончли антивирус дастурларни ўрнатинг ҳамда интернетдан фойдаланиш бўйича хавсизлик қоидаларига қатъий риоя қилинг.
  
• 
  Мобил телефон рақамидан фойдаланган холда инсоннинг қаердалигини аниқлаб берадиган имкониятлардан фойдаланишда жуда эхтиёт бўлинг! Чунки кейинги вақтларда интернет тармогида бундай таклифлар кўпайиб кетаяпти. Бунинг учун фирибгарлар кўрсатилган номерга СМС ва ҳисоб рақамига пул ўтказишни сўрайдилар. Шу маълумотлардан фойдаланиб, тармоқ фирибгарлари ҳисоб рақамингиздан каттагина пул маблагини ўмариб кетадилар. Мобил телефон рақами бўйича инсоннинг қаерда эканлигини аниқлаш мумкин, аммо бу ишни мобил алоқа компанияси оператори рухсати билан, кўрсатилган талабларга мос равишда амалга ошириш мумкин. Шунинг учун ҳам агар бундай таклиф бошқа инсонлардан чиқса, уларни фирибгар деб ҳисоблашдан ўзга чора йўқ.
  

2. 
   Электрон тижоратдаги баъзи бир фирибгарлик усуллари
   

Банк кредитлари билан боғлиқ фирибгарликлар

Кейинги уч йилда фақатгина Россиянинг ўзидагина бу ишларга мутахассислашган фирибгарлар гурухи 500тадан кўпроқ инсонни алдаб, фуқароларга 11 миллион рублдан кўпроқ зарар етказишга муваффақ бўлдилар. Бунинг учун фирибгарлар интернет тармоги ва оммавий ахборот воситаларидан фойдаланганлар. Улар банклардан имтиёзли шартларда 500 000 рублдан ортиқ миқдорда кредит олиб беришга ваъда бериб, салкам 52 та худуднинг ахолисини лақиллатганлар. Хар бир кредит олишни истаган фуқарони ташкилот ходимаси билан мобил телефон орқали алоқага чиқишни ва Wестерн Унион тизими орқали 500 дан 800 долларгача пул ўтказишни сўрашган. Пул ўтказиш тасдиқлангандан сунг, ташкилот мутахассиси кредит олмоқчи бўлган инсоннинг олдига келиб, керакли хужжатларни биргаликда тўлдирган ва унда шу жумладан, ушбу ходимга пуллар фуқаронинг ўз хохиши билан ўтказилгани хақида имзо қўйилган хужжат берилган. Шунинг учун ҳам интернетдаги имтиёзли кредитлар олишга ёрдам бериш хақидаги таклифларга ишониб юрманг. Чунки «Текин овқат фақат қопқондагина бўлади!»

Қопқон сайтлар воситасидаги фирибгарликлар

Масалан, ушбу усулдаги фирибгарликда махсус сайт ташкил қилиниб, унда «Божхона органлари томонидан конфискация қилинган товарлар арзон нархларда сотилади» деган маънодаги сохта эълон жойлаштирилади. Бу сайтлардаги мобил телефонлар, фотоаппаратлар, ноутбук компютерлар ва бошқа маиший буюмлар жуда арзон нархларда сотилиши хақидаги эълонларни мисол сифатида кўрсатиш мумкин. Аммо харидор бу буюмларни фақатгина 100 фоиз олдиндан тўлов шартларидагина харид қилиши мумкин. Фирибгарлар пулни олгандан сунг, уни ўз мақсадларида бемалол ишлатаверадилар. Бу усул воситасида фуқароларга етказилган зарар миқдори эса бир неча миллион рублни ташкил қилган.

WебМоней ва Яндех нинг сехрли хамёни

Бундай кўринишдаги “сехрли хамёнлар” воситасида чўнтагингизни енгиллаштириш усуллари интернет фирибгарлари орасида кенг тарқалган
воситалардан бирига киритиш мумкин. Бунда қуйидаги сехрли гоя тарғиб қилинади: «Сиз кўрсатилган хамёнга бирор бир миқдордаги пул юборасиз ва бироз вақт ўтганидан сўнг хамён сизга ўша пулингизни икки-уч марта кўпайтирилган холда қайтаради». Албатта сиз ўз пулингизни қайта кўрмайсиз – уни фирибгарлар ўз мақсадлари учун ишлатиб бўлганлар. Аммо баъзи пайтларда пулингиз бир қанча муддат ўтганидан сунг, қайтиб хам келади, бу холда фирибгарлар сизни кейинги операцияларга ишонтириш учун бировнинг пулини бошқасига жўнатиш комбинацион усулидан фойдаланадилар. Ёдингизда турсин: интернетда сехрли хамёнлар мавжуд эмас - агар пулингизни юқотмоқчи бўлмасангиз, бунга асло ишонманг!