Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

3.3. Biznesni rivojlantirishning optimizatsion modellari
Iqtisodiyotning har qanday tarmog’ida kichik biznes muammolarini o’rganish, avvalo asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlar doirasini kengaytirish, ular orasidagi o’zaro bog’liqliklarni o’rnatish va o’rganishni dolzarb qilib qo’yadi. Bu esa, o’z navbatida, iqtisodiyotda iqtisodiy-matematik usullarni qo’llashni, KB ni rivojlanishining optimal boshqarish maqsadida iqtiso-diy-matematik modellarini, ekonometrik modellarini tuzishni talab etadi.
Kichik biznesning milliy iqtisodiyotimiz doirasidagi faoliyati iqtisodiyotning boshqa tarmoq va sektorlariga nisbatan murakkkab va ser-qirradir. Chunki, kichik biznes sub’ektlari iqtisodiyotning barcha tarmoq-larida bevosita mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va hokazolar jarayonida qatnashadi, bu esa ularni yagona tizimga keltirib modellashti-rish masalasini yanada chigallashtiradi. Shu sababli, kichik biznesni model-lashtirishda modelga real tus berish uchun ba’zi omillarni hisobga olish, boshqalarini esa o’zgarmas deb faraz qilib, model e’tiboridan chetda qoldi-rish kerak bo’ladi. Bundan tashqari, barcha omillarnitomma’noda to’la qamrab oluvchi modelning o’zini tuzish biroz noreal bo’lar edi. Shu bilan birga, kata sonlar qonuniga ko’ra bir tarmoq doirasida ham nisbatan ko’plab KBXT sub’ektlarining borligi statistik bazani kengaytiradi va bunday tadqiqot o’tkazishga imkoniyat yaratadi.
Milliy iqtisodiyot doirasida kichik biznes faoliyatini mikro va makro darajada chiziqli, nochiziqli, dinamik rivojlanish va optimizatsion usullaridan foydalanib model yaratiladi.
KB ning milliy iqtisodiyot doirasidagi optimal rivojlanishi va raqobatbardoshligi yaratilgan huquqiy-iqtisodiy, ijtimoiy zaminga va boshqa omillarga bevosita bog’liqdir: qonunlar, me’yoriy- huquqiy xujjat-lar, jamiyat tomonidan tadbirkorlikni e’tirof etilishi, tadbirkorlik faoliyati daxlsizligi subsidiya, dotatsiya, har xil imtiyozli kreditlar, diversifikatsiya, integratsiya, soliqlar, atrof muhit, siyosiy barqarorlik va hokazo omillar¹⁶. Bu omillar etarli darajada KBXT rivojlanishi va bashoratlash modelida o’z ifodasini topishi lozim.
Ammo, biz ushbu nazariy muammolarni keyingi bobda ko’rib o’tilishi sababli, biz ushbu bo’limda bevosita har qanday iqtisodiy faoliyatning asosiy maqsadi bo’lgan optimal rivojlanish va raqobatbardoshlikning «barometri» bo’lgan
KB sub’ektlarining asosiy ko’rsatkichi foydaga to’xtalamiz.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, biror bir viloyat kichik biznes sub’ektlari foydasining modeli quyidagicha bo’ladi:
PRKB = RKB – CKB (2.3.1)
bu erda, PR - Kichik biznesning yalpi foydasi; R - Kichik biznesning yalpi
daromadi; S - Kichik biznesning yalpi harajatlari.
Ushbu bazis model yordamida iqtisodiyot tarmoqlari hamdatumanlarva tovar (xizmatlar) turlari bo’yicha indekslarni kiritib yangi modelni keltirib chiqarishimiz mumkin:
PRКБ QijkКБ PijkКБ QijkКБCijkКБ (2.3.2)
i j k i j k
bu erda, i – tuman indeksi; j – tarmoq indeksi; k – tovar (xizmat) indeksi; Q^KB_ijk – i – tumanning j – tarmog’ida kichik biznes ishlab chiqargan k-mahsulot;
P^KB_ijk – i – tumanning j – tarmog’ida kichik biznes k – mahsulotning bahosi; S_ijn – i – tumanning j – tarmog’idagi kichik biznes k-mahsulotini ishlab chiqarishga ketgan harajatlar.
Xuddi (2.3.2) ga o’xshash modellarning iqtisodiyotni boshqa tarmoqlari yoki butun iqtisodiyot uchun qo’llaniladigan variantlari ko’pchilik olimlar tomonidan ilgari surilgan.²²
(2.3.2) model bazis shart bo’lib, u quyidagicha shartni qanoatlantirsin:
PRКБ QijkКБ PijkКБ QijkКБCijkКБ  max
i j k i j k
Modelning birinchi qismini olamiz, ya’ni Q_ijk^КБ P_ijk^КБ ni va bu biron bir
i j k
viloyat (xudud) bo’yicha Kichik biznesning viloyat (xudud) YaIM dagi ulushini ifodalaydi. Q_ijk^КБ P_ijk^КБ ifodani biz Kobba-Duglasning ishlab chiqarish
i j k
funktsiyasiga teng deb olamiz.
Q_ijk^КБ P_ijk^КБ = AK^L^F(K,L) (2.3.3) i j k