Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

2015-2020  yillar:  Raqamli  texnologiyalarning  kutilmagan  sohalarga  kirib 

kelishi va an’anaviy biznes modellarning transformatsiyasi hamda bir qancha yangi 

elektron biznes modellarining paydo bo’lishi. 

2020-2030 yillar: Raqamli texnologiyalarning tizimli transformatsiyasi  amalga 

oshirilishi,  ya’ni,  raqamlashtirishni  tizimli  yondoshuv  asosida  amalga  oshirib, 

ularni kriptotizimlarga suyangan holda sifat jihatdan yangi darajaga ko’tarish. 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

4.0-Industriya 

biznesning 

va 

mamlakatning 

global 

miqyosdagi 

raqobatbardoshliligini oshirish maqsadida ishlab chiqarish va boshqaruvda raqamli 

texnologiyalar texnik va dasturiy ta’minotlari vositasida tub o’zgarishlarni amalga 

oshirishdir.  Demak,  4.0-Industriya  o’zaro  bog’liq  bo’lgan  ishlab  chiqarish  va 

boshqaruv  jarayonlarining  zanjiridan  iborat  bo’lib,  uning  ajralmas  elementi 

zanjirlararo  (insonlararo,  mashinalararo,  bulutlar  orqali,  data  markazlararo) 

raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan ma’lumot almashinishdir. 

Raqamli iqtisodiyotda raqamli ko’rinishdagi ma’lumotlar barcha ijtimoiy-iqtisodiy 

sohalardagi ishlab  chiqarishning  asosiy  elementi  hisoblanadi va  bu  mamlakatning 

global miqyosdagi raqobatbardoshliligi oshirib, fuqarolarning hayot sifatini yanada 

oshiradi,  yangi  ish  joylarini  yaratadi,  iqtisodiy  o’sishga  imkon  yaratadi  va  milliy 

mustaqillikni ta’minlab beradi. Raqamli iqtisodiyot dasturini hayotga izchil tadbiq 

qilish quyidagilarga erishishga imkon beradi: 

  Yangi  texnologiyalar  yaratishga  halaqit  berayotgan  huquqiy  to’siqlarni 

yangi normativ-huquqiy baza yaratish yordamida to’liq bartaraf qiladi; 

  Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini yaratish va rivojlantirish, shu jumladan, 

tarmoqlar,  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  markazlari,  texnik  va  dasturiy 

ta’minotning zamona talablariga mos ravishda rivojlanishiga imkon beradi; 

  Ta’lim  tizimining  har  tomonlama  rivojlanishini  va  yangilanishini 

ta’minlaydi; 

  Mamlakatdagi  turli-tuman  kompaniyalarning,  firmalarning,  davlat 

korxonalarining hamda biznesning rivojlanishiga puxta asos yaratadi; 

  Raqamli  iqtisodiyot  sohasida  faoliyat  ko’rsatadigan  tashkilotlar  hosil 

bo’lishiga olib keladi va boshqalar. 

Ushbu  raqamli  iqtisodiyotni  rivojlantirish  dasturi  quyidagi  maqsadlarini 

amalga oshirish uchun hizmat qilishi kerak: 

  O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotning ekotizimini yaratish; 

  Mamlakat  raqamli  iqtisodiyot  tizimining  institutlari  va  infratuzilmasini 

yaratish; 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

  Respublikaning  barcha  tarmoqlarini  qamrab  oluvchi  information  jamiyat 

tashkil  qilish  uchun  kerakli  bo’lgan  barcha  chora-tadbirlarni  amalga 

oshirish; 

  Global miqyosda va global bozorlarga respublikaning raqobatbardoshliligini 

oshirish. 

Yuqoridagilardan 

kelib 

chiqqan 

holda, 

mamlakatimiz 

raqamli 

iqtisodiyotnning  asosiy  ko’rsatgichlariga  quyidagilarni  misol  qilib  ko’rsatishimiz 

mumkin: 

o  Raqamli mahsulotlar va elektron hizmatlarning paydo bo’lishi; 

o 

Turli  tashkilot  va  korxonalarning  tabiatini  o’zgartirishga  erishish  va 

shuning asosida ularning faoliyatini ham raqamlashtirish; 

o  Raqamli  iqtisodiyotning  asosi  sifatida  hizmat  qiladigan  raqamli 

platformalar yaratish; 

o  Raqobat  kurashining  tabiatini  raqamli  iqtisodiyotga  moslagan  holda 

o’zgartirish; 

o 

Iste’molchilarning  tabiatini  ham  raqamli  iqtisod  jarayonlariga 

moslashtirish; 

o  Ishlab  chiqarishning  yangi  progressiv  modellari  va  mexanizmlarining 

paydo bo’lishi; 

o 

Yangi turdagi biznes modellarning hosil bo’lishi va rivojlanishi; 

o  Yuqorida  tilga  olingan  4.0  Industriyaning  texnologiyalari  ta’siri  ositida 

an’anaviy kompaniyalar biznes modellarining transformatsiya bo’lishi. 

  Shuni  ham  aytish  kerakki,  hozirgi  davrda  internetdan  foydalanuvchilarning 

soni  to’rt  millarddan  oshib  ketdi.  Mobil  telefonlarning  soni  esa  insoniyat 

sonidan  ham  ko’payib  ketdi.  Kompaniyalar  orasidagi  raqobat  va  ularning 

tabiati ham tubdan o’zgarmoqda. Kompaniyalarning kapitalizatsiyasi esa uning 

internet foydalanuvchilari soniga, unga yozilib qo’yganlar soniga va qiziquvchi 

jamoalar  ishtirokchilariga  bevosita  bog’liq  bo’lib  qoldi.  Freemium-model, 

Free-to-play, 

Print-on-demand, 

Donation 

kabi 

biznes 

modellar 

kompaniyalarga  IT-infratuzilmasisiz,  omborlarsiz  (dropshipping  modeli), 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

moddiy  aktivlarsiz  (Sharing  Economy)  va  bulutli  texnologiyalardan 

foydalangan holda konkret dasturiy ta’minotsiz ish faoliyatini yuritishga imkon 

berdi.  Yuqorida  aytilganlardan  kelib  chiqqan  holda,  raqamli  iqtisodoyotning 

asosiy tamoillariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 

 

Mahsulot yoki hizmatlarning iste’mol qiymatini oshirish; 

  Kastom  (Custom)lashtirilgan  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  va  hizmatlar 

ko’satishga o’tish; 

  Omnikanallilikni ta’minlash (mijoz bilan doimiy aloqa qilish va bevosita 

aloqani  amalga  oshirish  maqsadida  bir  qancha  aloqa  kanallarining  bir 

butun  qilingan  xoldagi  integratsiyalashni  anglatadigan  marketing 

atamasidir),  ya’ni,  offlayn  va  onlayin  kommunikatsiya  kanallaridan 

foydalangan  xolda  mizojning  barcha  harakatlarini  kuzatib  turish  kabi 

innovatsion imkoniyatini amalga oshirish; 

  Qiymat hosil qilishning gorizontal zanjirlari sonini kamaytirish; 

  Tranzaktsion harajatlarni imkon darajasida kamaytirish; 

  Innovatsiyalarning hayotiy tsiklini imkon darajasida kamaytirish; 

 

An’anaviy  kompaniyalarning  elektron  hizmat  ko’rsatishning  yangi 

bozorlariga o’tishini ta’minlash; 

 

Elektron hizmat ko’rsatishning yuqori darajadagi sifatini ta’minlash; 

  4.0  Industriyaning  iqtisodiyot  va  ishlab  chiqarishning  barcha  sohalarga 

kirib borishini amalga oshirish; 

  Ekotizimlilikni ta’minlash, ya’ni, dasturiy ta’minotning turli xil avtonom 

qismlari birgalikda ishlashiga va ish oqimlari ansambllariga aylanishiga 

erishish. 

 

Bunda gap  nafaqat  biznesni  internetda  tashkil qiladigan  kompaniyalar  haqida, 

balki  iqtisodiyotning  barcha  sohalarida  ishlab  chiqarish  faoliyatini  offlayn  usulda 

olib  boradigan  tashkilot  va  kompaniyalar  haqida  ham  boradi  (masalan,  qishloq 

xo’jaligi, sanoat, tog’-kon metallurgiyasi, hizmat ko’rsatish va boshqalar).  

 

Endi  rivojlangan  mamlakatlar  misolida  raqamli  iqtisodiyotning  asosiy 

ko’rsatgichlari va o’ziga hos hususiyatlari bilan tanishib chiqamiz:   

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

  Internet  paydo  bo’lmasdan  avval  mumkin  bo’lmagan  yangi  turdagi 

hizmatlarning  yuzaga  kelishi.1990  yildan  hozirgi  davrgacha  qadar  internet 

tarmog’i  va  information  texnologiyalar  imkoniyatlaridan  foydalanishga 

asoslangan  bir  qancha  yangi  mahsulotlar  va  hizmatlar  bozorlari  paydo 

bo’ldi.  Masalan,  messenjerlar,  agregatorlar,  internet  qidiruv  tizimlari, 

internet  reklama,  elektron  couching,  elektron  ta’lim  va  boshqalar.  Yangi 

turdagi hizmatlarning paydo bo’lishiga yaqqol misol bo’lib, elektron savdoni 

keltirishimiz  mumkin.  2017  yil  ma’lumotlariga  ko’ra,  elektron  savdo 

Angliyada 13.6% ini, Germaniyada 13,1% ni, Rossiyada chakana savdonng 

4,2% ni va Xitoyda 9.6% ni tashkil qilgan. Xitoy internet savdosining 2015 

yildagi  aylanmasi  esa  400  millard  dollar  atrofida  bo’lganligi  qayd  etilgan. 

Hozirgi  davrda  ijtimoiy  tarmoqlarning  ham  ommaviyligi  borgan  sari  ortib 

bormoqda.  Jamiyatning  rivojlanishi  elektronbiznesning  rivojlanishi  va 

boshqarilishi  uchun  yangidan-yangi  imkoniyatlar  yaratib  bermoqda. 

Masalan,  ma’lumotlarni  bulutli  usulda  saqlash  va  ularni  boshqarish 

hizmatlari biznes uchun misli ko’rilmagan imkoniyatalar yaratib bermoqda. 

Endi firma va tashkilotlar ish yuritish uchun ofis maydonlari, data-markazlar 

talab  qilmaydilar,  information  tizimlar  yaratishga  esa  katta  miqdordagi 

investitsiyalar jalb qilishning hojati qolmaydi. 

  Elektron 

biznes 

sohasidagi 

kompaniyalarning 

kapitalizatsiyasi 

foydalanuvchilar soniga va ular sonining ko’payishiga bog’liq bo’lib qoladi. 

Bu  esa  kompaniyalarga  sotuvdan  katta  miqdordagi  daromad  olinishlariga 

sabab  bo’ladi.  Masalan,  YouTube  bir  kunda  100  million  so’rov  oladi,