Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

Vaqt 

 

Zarar 

Bu  yerda  IPO  –  Initial  Public  Offering  –  kompaniyaning  aktsiyalarini 

boshlang’ich  bozorda  joylashtirish,  SPO  esa  -  Secondary  Public  Offering  - 

kompaniyaning  aktsiyalarini  ikkilamchi  bozorda  joylashtirish.  Shunday  qilib, 

innovatsion  kompaniyalarning  hayotiy  tsikli  bir  qancha  davrlardan  iborat  bo‘lar 

ekan,  ya’ni,  o’lim  maydoni,  boshlang’ich  o’sish,  kengayish,  oraliq  davr,  IPO  va 

SPO lar. O’lim maydoni innovatsion kompaniya hayotiy tsiklining eng murakkab, 

boshlang’ch  davri  bo’lib,  unda  kompaniya  ishni  yo’lga  qo’yish,  mahsulot  ishlab 

chiqarish,  bozorni  egallash  kabi  bir  qancha  harajatlar  qilib,  foyda  hali  olinmagan 

bo’ladi.  Bunda  loyihadan  voz  kechishga  ancha  kech  bo’lib  qoladi,  chunki  loyiha 

uchun  juda  ko’p  moliyaviy  mablag’lar,  vaqt  va  kuch  sarf  qilingan  bo’lib, 

muvaffaqiyatga bo’lgan ishonch hali so’nmagan bo’ladi. Startaplarda kuzatiladigan 

o’lim maydoni uning boshqa bosqichlarida ham yuzberishi mumkin, shu jumladan, 

ekish (seed) bosqichida, ishga tushirilish (startup) bosqichida, boshlang’ich o’sish 

(early  gorwth)  bosqichida.  O’lim  maydonining  paydo  bo’lish  sababi,  tadbirkorlar 

va  investorlarning  ko’pchilik  xollarda  biznesdan  tezda  foyda  olishga  bo‘lgan 

intilishlari bilan bog’liq bo‘ladi. Ayniqsa, mansulotning boshlang’ich prototipidan 

tijoriy  mahsulotga  o’tish  davrida  o’lim  maydonidan  o’tish  muammosi  paydo 

bo’ladi.  Eng  murakkab  ishlardan  biri  10  ming  dollardan  50  ming  dollargacha 

bo‘lgan  pul  aylanmasiga  erishishdir  -  deyishadi  bu  soha  bo’yicha  mutahassislar. 

Biznesni rivojlantirish uchun moliyaviy mablarlar jalb qilishning sinovdan o’tgan 

usullaridan fond birjasiga kompaniya aktsiyalarini chiqarish bilan bog’liq  IPO va 

SPO larni keltirishimiz mumkin.  

 

Raqamli  biznes  bilan  shug’ullanadigan  kompaniya  tashkil  qilishda 

tadbirkorlar  uchun  eng  muhim  ishlardan  biri  qimmatga  ega  bo’lgan  tadbirkorlik 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

taklifini  (g’oyasini)  ishlab  chiqishdir.  Bunday  qimmatga  ega  bo’lgan  taklif  ishlab 

chiqishning quyidagi mexanizmini ko’rib chiqish mumkin: 

10. Kompaniya  uchun  qanday  taklif  qimmatga  ega  bo’lishi  mumkin?  Bu  taklif 

kompaniya  mijoziga  qanday  afzalliklar  berishi  mumkin?  Bu  taklif  mijozning 

qanday  muammosini  hal  qilib  berishi  mumkin?  Bozorning  har  bir  segmentiga 

kompaniya qanday hizmet yoki tovarlar yetkazib berishi mumkin? Kompaniyaning 

yangi  mahsuloti  yoki  hizmati  mijozning  qanday  talablarini  qondira  oladi?  Bu 

savollarga javoblar tariqasida quidagilarni ko’rsatishimiz  mumkin: mahsulot yoki 

xizmatning  yangiligi,  zakaz  bo’yicha  tayyorlanib  berishligi,  unikal  dizayni, 

risklarni kamaytirishi, sarf-harajatlarni kamaytirishi va qulayligi. 

11. Kompaniya kim uchun qimmatga ega bo’lgan taklif berayapti: ommaviy bozor 

uchun, kompaniya bozorining bir qismi uchun, bozorning biror bir segmenti uchun, 

ko’p profilli korxona sifatida yoki ko’p profilli platforma sifatida ish olib borishga 

imkon  beradi.  Masalan,  2006  yilda  Amazon  kompaniyasi  chakana  sektorni 

diversivikatsiya qilish maqsadida „ma’lumotlarni bulutli usulda ishlash“ ni (cloud 

technologies)  taklif  qild.i  Bu  esa  unga  absolyut  yangi  iste’molschilar  sektori  – 

web-kompaniyalar  bilan  ishlashga  imkon  yaratdi  va  u  bu  yo’nalishda  katta 

muvaffaqiyatlarga  erishdi.  Kompaniya  hayotiy  tsiklining  barcha  bosqichlarida  u 

birgina  masalani  –  qanday  qilib  qo’shimcha  moliyalashtirish  manba’larini  topish 

mumkinligini hal qilishga intiladi. Chunki u oldin mahsulot yoki hizmatni yaratish 

uchun  pul  sarf  qilsa,  endi  uni  mukammallashtirish  va  kompaniyani  rivojlantirish 

uchun harakat qiladi.