Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

11-BOB. RAQAMLI IQTISODIYOTDA ELEKTRON TIJORAT 

MODELLARI 

11.1. Elektron tijoratning asosiy modellari 

 

Ushbu  bo’limda  elektron  tijorat  bilan  bog’liq  bo’lgan  quyidagi  savollar 

ko‘rib chiqiladi va muhokama qilinadi: 

  Biznes modellar nima va ularning qanday turlari mavjud? 

  Qanday  qilib  kompaniyalarning  muvaffaqiyatli  biznes-modellari  tashkil 

qilinadi? 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

  Informatsion agentliklar va messenjerlr qanday qilib pul topadilar? 

  Ijtimoiy  saytlar  va  mobil  ilovalarning  turli  xildagi  monetizatsiya 

tuzilmalarida qanday kuchli va kuchsiz tomonlar mavjud? 

  Qanday  qilib  bu  soxadagi  muvaffaqiyatsizliklardan  samarali  homoyalanish 

mumkin? 

Biznes  model  kompaniyaga  samarali  tijorat  foaliyatini  yuritish  va  o’z  oldiga 

qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun qo’llaniladigan asosiy va qo’shimcha biznes 

jarayonlar  to’plamidir.  Kompaniyalar  biznes  modelni  tovar  va  hizmatlar  yaratish 

va  buning  qandaydir  miqdorda  oqibatida  foyda  olish  uchun  ishlatadilar.  Biznes 

model kompaniyaning qanday qilib pul ishlashi bo’yicha ishga yondoshuvidir.  

Maqsadga  muvofiq  bo’lgan  va  foyda  keltiradigan  biznes-model  qurish  uchun 

quyidagi bir qancha savollarga javob berish kerak bo’ladi: 

  Kompaniya qanday xizmat yoli mahsulot sotadi uning qimmatliligi nimada? 

  Iste’molchilar  ushbu  mahsulot  nyoki  xizmatlardan  qanday  naf  ko’rishlari 

mumkin? 

  Iste’molchilar  ushbu  mahsulot  yoki  xizmatdan  o’zlarining  qanday 

muammolarini hal qilishlari mumkin? 

  Mahsulotning  sifati  va  bahosi  bozordagi  shunday  mahsulot  yoki 

xizmatlarning sifati bilan qanday munosabatda? 

  Kompaniya qanday bozor segmantiga kirishni rejalashtirayapti? 

  Kompaniya qanday qilib o’z mahsulot yoki hizmatlarini sotadi? 

  Mahsulot va xizmatlarni sotish uchun qanday kanallar mavjud? 

  Kompaniya faoliyatini ta’minlash uchun qanday zahiralar kerak bo’ladi? 

  Biznes-modelni  tadbiq  etish  uchun  kompaniya  qanday  harajatlar  qilishi 

kerak? 

  Mijozlar bilan aloqalar qanday qilib amalaga oshiriladi? 

  Kompaniya mijozlarni qanday qilib o’ziga jalb qiladi? 

  Mijozlar uchun qanday yengilliklar yaratiladi? 

  Mijozlarni  jalb  qilish  va  ushlab  turish  uchun  qanday  tadbirlar  amalga 

oshiriladi? 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

  Mijozlarning  vaqtinchalikdan  doimiyga  aylanishi  uchun  qanday  tadbirlar 

majmuasidan  foydalaniladi  (chunki  doimiy  mijozlar  kompaniyaga  asosiy 

foydani keltiradi)? 

  Zahiralar  yetkazib  beraidgan,  xizmat  ko’rsatadigan  va  information  tizimlar 

ishnichliligini  ta’minlab  beradigan  hamkorlar  hamda  raboqatchilar  bilan 

aloqalar qanday amalga oshiriladi? 

Kompaniya  biznes-modelining  asosiy  tarkibiy  qismlari  quyidagilar  bo’lishi 

mumkin  (Tools  for  Business  Model  Generation,  Alexsander  Osterwalder. 

http://ecorner.stanford.edu/authorMatrialInfo.html?mid=2875

):qiymatyaratadigan

taklif,  asosiyresurslar,  faoliyatningasosiyturi,  asosiyhamkorlar,  iste’molsektorlari, 

mijozlarbilano’zaroaloqa, sotuvkanallari, puloqimlarivasarf-harajalarttarkibi.  

Internetda  ishlaydigan  biznes  modellarning  eng  ommabop  tasnifi  AQSH 

Shimoliy  Karolina  shtati  universiteti  professori  Maykl  Rappniki  hisoblanadi  [6]. 

Intenet  biznesi  modellarining  ushbu  tasnifi  o’z  tarkibiga  41  ta  modelni  qamrab 

oladi va u to’qqizta kategoriyaga bo’lingan: 

1.  Vositachilik  modeli  (Brokerage  Model)  –  bu  modelni  ish  faoliyatidan  qat’i-

nazar  vositachi  kompaniyalar  ishatadilar.  Masalan,  internet  auktsionlar  (e-

auction,  Auction  Broker),  tarmoqli  va  mustaqil  elektron  birjalar  (e-exchange, 

Market-place  exchange),  to’lov  tizimlari  (Transaction  Broker),  aggregator-

kompaniyalar, distribyuterlar (Distributor), ma’lumot axtaruv tizimlari (Search 

agent),  virtual  mo’llar  (cybermall,  e-mall,  Virtual  Marketplace)  va 

metavositachilar 

(Metamediary). 

Bularga 

misol 

sifatida 

quyidagi 

kompaniyalarni keltirishimiz mumkin: eBay, PayPal, GettTaxi, booking.com,