Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

Blokcheyn

 – bu tranzaksiyalarning taqsimlangan ma’lumotlar bazasi bo‘lib, 

uni  juda  katta  va  markazlashmagan  «

grossbux

»  bilan  solishtirish  mumkin.  Unda 

internetning  imkoniyatlari  tufayli,  ma’lumotlar  va  kattaliklar  shaffof  xolda 

himoyalanganlar va avtonom ravishda saqlanadilar. Ammo bu jarayonlarni nazorat 

qiladigan markaziy organ mavjud emas. Ma’lumotlar saqlanadigan kitob esa aktiv, 

xronologik  tartibda  tuzilgan,  taqsimlangan,  tekshiriluvchan  va  taqsimlangan 

ishonch  (

konsensus

)  asosida  falsifikatsiyadan  himoyalangan.  Tarmoqning  har  bir 

ishtirokchisi  kvazireal  muhitda  «

grossbuk

»ning  aktual  nushasiga  ega  bo‘ladi  va 

uning tarkibidagi  ma’lumotlar  vaqt  davomida  doimiy  ravishda  tarmoqdagi  barcha 

ishtirokchilararo  sinxronizatsiya  qilinadi.  Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda, 

blokcheyn texnologiyasi quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi deb hulosa 

chiqarishimiz mumkin: 



 

Uchinchi  tomonni  jalb  etmasdan  turib,  tranzaksiyalarni  avtomatlashtirishga 

imkon beradi. 



 

Blokcheyn ishonch va konsensusga asoslangan tizimdir. 



 

Blokcheyn haqiqiylik va notarizatsiyani ta’minlab beruvchi infratuzilmadir. 

Blokcheyn tizimi asosida yotuvchi asosiy tamoillarga quyidagilarni misol 

qilib keltira olamiz: 



 

Barcha  ishtirokchilar  orasida  taqsimlangan  hisob-kitob  jurnali

 

tamoilida  tashkil  qilingan  taqsimlangan  grossbux  yoki  2.0  registr 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

bo’ladi. 



 

Markazlashmaganlik va vositachilardan voz kechish

 – blokcheyn hech 

qanday  markazlashgan  organ  tomonidan  nazorat  qilinmaydi  va  ikki 

ishtirokchi orasidagi ishonch tizimida boshqa uchinchi shaxslarga o‘rin 

qolmaydi. 



 

Konsensus

: Tranzaksiyalarni qabul qilish yoki undan voz kechish fakti 

taqsimlangan  konsusning  natijasi  bo‘lib,  u  qandaydir  markazlashgan 

tashkilotning qarori emas. 



 

O‘zgarmaslik  va  doimiylik

:  Yozuvlarni  o‘zgartirish  yoki  yo‘qotish 

mumkin emas. 



 

Taqsimlangan  ishonch  va  shaffoflilik

:  ma’lumotlar,  amallar  va 

konsensus bir-biridan ajratilgan. 

Boshqacha  so‘zlar  bilan  aytganda,  blokcheyn  kollektiv  konsensus  asosida 

ishlash, juda katta va  ochiq  hisob-kitob  jurnali bilan  ishlash, markazlashmaganlik 

va taqsimlanganlik kabi hususiytlarga ega bo’lib, tizimdagi ishonchni, shaffoflikni 

va umumiylikni ta’minlab beradi. Shuni ham aytish kerakki, blokcheyn faqatgina 

bitkoin  va  efirium  tizimlari  blokcheynlaridangina  iborat  emas  va  qandaydir 

bittagina blokcheyn tizimi ham mavjud emas. Jahonda bir biriga bog’liq bo‘lmagan 

juda ko‘pchilik blokcheynlar bo‘lib, ular o‘zaro aloqada ham bo‘lishlari mumkin. 

Shunday qilib, blokcheynda u yoki bu amaliy dasturlar bilan ishlash bilan bog’liq 

bo‘lgan texnik xususiyatlar ham yuzaga kelishi mumkin. Blokcheyn texnologiyasi 

xozirgi  markazlashgan  boshqaruvdan  farqli  o‘laroq,  taqsimlangan  algoritmik 

ishonch  infratuzilmasini  yaratadi.  Shunday  qilib,  blokcheyn  o‘zida  taqsimlangan 

algoritmik ishonch infratuzilmasini yoki talab bo‘yicha konsensusni qamrab oladi. 

Ana  xuddi  shunday  xususiyatlari  tufayli,  ko‘pchilik  mutaxassislar  blokcheynni 

internet  bilan  solishtiradilar  va  natijada  blokcheynning  internetdan  afzalligini 

ta’kidlashadi. Quyida ikkala tizimni solishtirish natijalari keltirilgan: 



 

Internet 

aloqalarni 

(

aloqa  o‘rnatishni  va  munosabatlarni  ham

) 

avtomatlashtirishga 

imkon 

beradi, 

blokcheyn 

esa 

tranzaksiyalarni 

avtomatlashtirib, uchinchi shaxslarni muomaladan chiqaradi. 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 



 

Internet markazlashmagan nashr tizimi, blokcheyn esa taqsimlangan ishonch 

tizimi. 



 

Internet  nashr  infratuzilmasi,  blokcheyn  esa  tizimga  kirish  xuquqlarini 

tasdiqlash infratuzilmasidir. 

Internet  va  blokcheynning  rivojlanish  davrlari  1994-2015  yillarni  o‘z  ichiga 

olgani uchun, bu davrning natijalarini quyidagi misollarda ko‘rsatishimiz mumkin: 

1994 yil, Internet: 



 

Shaxslararo muloqot 



 

Avtomatik nashr 



 

Elektron tijorat 



 

Ijtimoiy tarmoqlar 

2015 yil, blokcheyn: 



 

Markazlashmaganlik 



 

Ishonch 



 

Qiymatga ega bo‘lgan narsalar bilan vositachilarsiz oldi-sotti qilish 

Shunday qilib, Internet va blokcheyn o‘rtasida hech qanday qarama-qarshilik 

yo‘k,  bu  yerda  faqat  texnologiyalar  rivojlanishidagi  farq  mavjud, 

xolos.Blokcheynni  yaratish  va  ishlatish  uchun  reestr  (

bloklar  qatori,  masalan, 

bitkoin

),  himoya  uchun  esa  kalitlar  vositasida  shifrlash,  konsensus  asosidagi 

algoritm va bir rangli