Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

 Raqamli innovatsion tizimning tavsifi va  tuzilishi 

 

Raqamli  innovatsiyalar  yaratiladigan  sharoitlar  mavjud  bo’lgan  tizimlarni 

o’rganishda ularni bilimlarga asoslangan iqtisodiyot sifatida o’rganib chiqish ham 

muhim  nazariy  yondoshuvlardan  biri  hisoblanadi.  Bu  haqdagi  qimmatli 

ma’lumotlarni 1980-yillarda bir qancha mamlakatlarda milliy innovatsion tizimlar 

ishlab chiqqan olimlarning asarlaridan olish mumkin. Bu yo’nalishning eng asosiy 

namoyondalari  sifatida  Shvetsiyalik  professor  B.  Lundvallni,  Britaniya  ilmiy 

siyosatni  o’rganish  markazi  professori  K.  Frimanni  va  AQSH  Kolumbiya 

Universiteti  professori  R.  Nelsonni  ko’rsatib  o’tish  mumkin.  Ular,  umumiy 

metodologik tamoyillardan foydalangan holda, bu sohaning yirik namoyondasi Y. 

Shumpeter  kabi,  yangiliklar  kiritish  va  zamonaviy  amaliy-ilmiy  innovatsion 

ishlanmalar  rivojlanishning  va  raqobatda  g’olib  chiqishning  asosiy  faktori 

ekanligini tan olganlar. Bu olimlarning barchasi iqtisodiy rivojlanishda zamonaviy 

bilimlardan foydalanishga alohida diqqat qaratganlar. Milliy innovatsion tizimlarni 

rivojlantirish  kontseptsiyasi  professor  D. Nortning  ilmiy  ishlarida  eng  mukammal 

holda  tadqiq  qilingan.  Uning  ilmiy  ishlaridagi  asosiy  g’oya  -  institutsionalizm 

bo’lib,  uningcha,  jamiyatdagi  ilg’or  ilmiy-texnologik  institutlar  (

tashkilotlar

) 

undagi bilimlar  va  texnologiyaga bevosita  yoki bilvosita  ta’sir qiladilar. Nortning 

ko’rsatishicha,  rivojlangan  mamlakatlarda  ilmiy-texnologik  institutlarning 

rivojlanishi,  ular  orasidagi  aloqalarning  kengayishi,  ilm-fanning  amaliyotga 

tadbiqiga alohida ahamiyat berilishi orqali ular tarixiy qisqa muddatlarda “

uchinchi 

dunyo

”ga  qaraganda  iqtisodiy  rivojlanishda  kattaroq  imkoniyatlarga  ega 

bo’lganlar.  Bu  fundamental  ilmiy  kontseptsiyalar  va  tushunchalarga  asoslanib, 

bilimlarga  asoslangan  raqamli  iqtisodiyot  yoki  raqamli  innovatsion  tizimga 

quyidagi  ta’rifni  berishimiz  mumkin: 

Raqamli  innovatsion  tizim

  –  jamiyatdagi 

institutsional  tuzilmalarning  majmui  bo’lib,  ularnimng  faoliyati  bilimlar,  ilmiy 

informatsiya  va  yangiliklar  yaratishga  (

yoki  rivojlangan  mamlakatlardagi  ilg’or 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

innovatsion  yangiliklarni  ijobiy  ravishda  o’zlashtirishga

)  qaratilgan  bo’lib,  u 

davlat  tuzilmalari,  biznes,  ilm-fan  va  ta’limning  birgalikdagi  o’zaro  foydali 

sinergetik (

bir-birini kuchaytiruvchi

) faoliyati tufayli muvaffaqiyat qozonadi va bu 

tadbirlar majmui mamlakatning iqtisodiy faoliyatini kuchatirishga hamda uning tez 

sur’atlar  bilan  rivojlanishiga  olib  keladi.  Raqamli  innovatsion  tizimning  pirovard 

maqsadi  -  akademik  yoki  amaliy  fan  sohalaridan  (

yoki  rivojlangan 

mamlakatlardan

)  ilmiy-amaliy  natijalarni  olishga,  yangiliklarni  tijoriylashtirishga 

(

ya’ni  ulardan  tijoriy  maqsadlarda  foydalanishga

),  g’oyalarni  ommaviy  ishlab 

chiqarishga tadbiq etishga, bozorlarni yangi  raqamli mahsulotlarga to’ldirishga va 

buning natijasida mamlakatning tezkor ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga erishishdir.  

Yuqorida  keltirilgan  funktsiyalarning  ketma-ket  (

va  doimiy

)  ravishda  bajarilishi 

bilimlarga asoslangan raqamli iqtisodiyot va unga mos bo’lgan raqamli innovatsion 

tizimning hal qilishi kerak bo’lgan asosiy muammolarining yechimiga olib keladi, 

ya’ni,  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishning  yuksak  darajasiga  erishish  uchun  zarur 

bo’lgan  tegishli  shart-sharoitlarni  yaratish  masalasini  hal  qiladi.  Buni  raqamli 

innovatsion  tizimning  nimalarni  amalga  oshirishi  kerakligini  oddiy  ko’rinishda 

ifodalaydigan quyidagi chizma orqali aks ettirishimiz mumkin: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fundamental bilim, 

g’oyalar, ixtirolar va ilmiy 

yangiliklar 

Amaliy ilmiy izlanishlar va 

amaliy fan 

Bozorga chiqish 

Mahsulotlarni yalpi ishlab 

chiqarish 

Yangiliklarning multiplikativ 

tijoriy samara berishi uchun 

kompleks infratuzilmasini yaratish

 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

 

 

 

 

 

 

Turli mamlakatlarda bunday raqamli innovatsion tizimning qanday ko’rinishda 

iqtisodiy  amaliyotga  tadbiq  qilinishi  mamlakat  oldiga  qo’yilgan  strategik 

maqsadlarga  monand  ravishda  amalga  oshiriladi.  Masalan,  Frantsiyada  raqamli 

innovatsion  tizimning  asosiy  maqsadi,  qo’shimcha  ish  joylarini  yaratish  bo’lsa, 

Germaniyada  bu  maqsad  progressiv  raqamli  texnologiyalarni  rivojlantirishdir. 

Bilimlarga  asoslangan  raqamli  iqtisodiyotning  asosiy  maqsadi  esa,  mamlakatni 

nafaqat information-texnologik yo’nalishda barqaror rivojlantirish, balki bu holatni 

iqtisodiy-ijtimoiy yo’nalishda ham amalga oshirishdir. Bu esa quyidagi maqsadlar 

majmuini amalga oshirishni ko’zda tutadi: 



 

Raqamlashtirish  vositasida  iqtisodiyotning  turli  xil  sohalarida  qo’shimcha  ish 

joylarini yaratish; 



 

Ilmiy  bilimlar  talab  qiladigan  raqamli  mahsulotlar  hajmini  va  aholining 

daromadlarini oshirib, byudjetning turli xil tushumlarini ko’paytirish; 



 

Raqamli  texnologiyalar  yordamida  aholining  madaniy-ma’naviy,  ta’lim  va 

bilim darajasini oshirish; 



 

Mamlakat  iqtisodiyotiga  yangi  turdagi  raqamli  mahsulotlar  ishlab  chiqarish 

korxonalari va zamonaviy raqamli texnologiyalarni keng miqyosda jalb qilish; 



 

Raqamli  texnologiyalardan  foydalangan  holda  ijtimoiy-iqtisodiy  va  ekologik 

muammolarni hal qilish. 

Bilimlarga  asoslangan  raqamli  iqtisodiyotning  muvaffaqiyatli  faoliyat 

ko’rsatishi ko’p jihatdan davlatning iqtisodiyot ilmiy-texnik sektori rivojlanishiga 

bo’lgan  yondoshuviga  ham  bog’liq  bo’ladi  va  bu  makroiqtisodiy  siyosatda, 

normativ  va  huquqiy  ta’minotda,  raqamli  innovatsion  tizimning  bevosita  va 

bilvosita  boshqarilishida  o’z  aksini  topadi.  Shuning  uchun  ham  bunday  raqamli 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

iqtisodiyot funktsiyalari mamlakatning ilmiy-texnik va ishlab chiqarish potentsiali, 

ichki  bozor  va  mehnat  bozori  holati  hamda  tarixiy  va  tabiiy  hususiyatlari  bilan 

aniqlanadi.  Bunga  mos  ravishda  raqamli  innovatsion  tizimning  bir  qancha 

darajalarini farqlash mumkin: dunyo miqyosida, milliy – bir mamlakat miqyosida, 

regional  –  viloyatlar  miqyosida  va  lokal  –  raqamli  innovatsion  iqtisodiyotni  bir 

tarmoq yoki korxona miqyosida amalga oshirish. Lokal  raqamli innovatsion tizim 

o’z  tarkibiga  bir  tomondan  yirik  korporatsiyalarni,  kichik  va  o’rta  biznes 

firmalarini  va  ikkinchi  tomondan,  ilmiy  izlanish  faoliyati  moliyaviy  hizmatining 

an’anaviy  hamda  yangi  ko’rinishlarini,  yangi  raqamli  texnologiyalar  bozorini  va 

davlatning  bevosita  va  bilvosita  ko’magini  qamrab  oladi.  U  ilm-fan  va  ishlab 

chiqarishni  samarali  ravishda  birlashtirib,  o’z  tarkibiga  raqamli  tizimning  barcha 

tashkil  etuvchilarini,  shu  jumladan,  ilmiy-texnologik  va  ijtimoiy-iqtisodiy 

yo’nalishlarni  qamrab  oladi.  Bilimlarga  asoslangan  raqamli  iqtisodiyotning 

mohiyati  -  asosan  tashqi  va  ichki  ta’asirotlarga  bardoshli  bo’lgan  raqamli 

innovatsion  tizimning  tashkiliy  ko’rinishlari  va  funktsional  tuzilmalarini  hosil 

qilish bo’lib qoladi, deyishimiz ham mumkin.  

4