Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "ijtimoiy ta

2.2.
 
 Ijtimoiy ta’minot huquqi to’g’risida tushuncha, ijtimoiy ta’minot huquqining 
guruhlanishi
 
 
Huquqiy  munosabatlar  -  davlat  tomonidan  himoya  kilinadigan,  odatda.  konun 
normalarining  kishilar  xatti-harakatlariga  ta’siri  natijasida  yuzaga  keladigan  va  uning 
qatnashchilarida  sub’ektiv  huquklar,  yuridik  majburiyatlar  mavjudligi  bilan  tavsiflanadigan 
ijtimoiy  munosabatlardir.  Ushbu  ta’rif  huquqiy  munosabatlarga  xos  bo’lgan  barcha  asosiy 
xususiyatlarni  aks  etgiradi.  Yuqoridagi  ta’rifdan  huqukiy  munosabatlarga  xos  kuyidagi 
xususiyatlarni anglab olish mumkin:  
a) huqukiy munosabat,  bu  - insonlar faoliyati, xulq-atvori  bilan bog’liq  bo’lgan ijtimoiy 
munosabatlardir;  
b) hukukiy munosabat - yuridik va jismoniy shaxslar ning sub’ektiv huquklari va yuridik 
majburiyatlarini ro’yobga chikarish natijasida yuzaga keluvchi ijtimoiy munosabatlardir;  
v) huqukiy munosabat - shaxslar o’rtasidagi irodaviy, ongli munosabatdir; 
 g)  huqukiy  munosabat  -  davlat  tomonidan,  qonunlar  vositasida  muhofaza  kilinadigan 
munosabatlardir.  
Yuridik  adabiyotlarda  huquqiy  munosabatlar  turli  xususiyatlariga  ko’ra  guruhlarga 
ajratiladi.  Ular:  davlat-hukuqiy,  fuqarolik-huquqiy,  moliyaviy-huqukiy  va  boshqa  turlarga 
bo’linadi.  
Ijtimoiy ta’minotga oid munosabatlar ham hukukiy munosabatlarning bir tarmog’i bo’lib 
hisoblanadi.  Ijtimoiy ta’minot munosabatlari mohiyat jihatdan davlat-huquqiy munosabatlardan 
iborat bo’lib, bu munosabatlar ning yuzaga kelishida qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslar 
yetakchi o’rinni egallaydi, ya’ni ana shunday asoslar mavjud emasligi tomonlar erki-xohishidan 
qati  nazar  ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabatlar  yuzaga  kelishiga  monelik  qiladi. 
Ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabatlar  -  fuqarolarni  pensiyalar,  nafaqalar,  boshqa 
ijtimoiy yordamlar bilan ta’minlash yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslar hamda 
tartiblarga  muvofiq  ravishda,  tegishli  yuridik  faktlar  (muayyan  hollarda  esa  -  yuridik  tarkib) 
mavjud bo’lganida ijtimoiy ta’minotni amalga oshiruvchi organlar bilan fuqarolar (ayrim fuqaro, 
oila)  orasida  vujudga  keluvchi  qonunlar  bilan  tartibga  solinadigan  hamda  davlat  tomonidan 
qo’riqlanadigan ijtimoiy munosabatlardan iboratdir.  
Ijtimoiy  ta’minot  huquqiga  oid  munosabatlar  yuzaga  kelishiga  zarur  yuridik  faktlar 
(yuridik-faktik  asos)  mavjud  bo’lganida  ta’minot  olishga  haqli  bo’lgan  shaxsning  ta’minot 

---

olishga  qaratilgan  irodaviy-ongli  harakati,  ijtimoiy  ta’minotni  amalga  oshiruvchi  organ 
tomonidan  esa  ushbu  ta’minotning  berilishiga  qaratilgan  yuridik  aktni  sodir  etilishi  sabab 
bo’ladi.  
Ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabatlar  yuzaga  kelishiga  asos  bo’ladigan  yuridik 
faktlar  -  yuridik  oqibat  keltirib  chiqarishga  layoqatli  bo’lgan  irodaviy-ongli  harakatlar  ham, 
muayyan voqea-hodisalar ham bo’lishi mumkin. Bunday yuridik faktlar jumlasiga:  
a) muayyan davr davomida mehnat munosabatida bo’lganlik - mehnat stajiga egalik fakti;  
b) nogiron bo’lib qolganlik fakti;  
g) qaramog’ida bo’lganlik fakti;  
d) mehnatga yaroqsizlik fakti;  
e)  kasb  kasalligiga  chalinganlik  yoki  ishlab  chiqarishda  jarohat  olganlik  fakti  va 
boshqalar kiritilishi mumkin.  
Ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabatlar  ijti  moiy  jarayon,  voqelikning  bir 
ko’rinishi  sifatida  o’z  elementlari  –  tarkibiy  qismlariga  ega  bo’ladi  va  bu  elementlar 
quyidagilardan iborat:  
1)  Ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabatning  ob’ektlari.  “Ob’ekt”  -  lotincha  so’z 
bo’lib, mavzu degan ma’noni anglatadi.  “Har qanday hukuqiy munosabatning zamirida  yotgan 
hayotiy hodisalarni, narsa va jarayonlarni tartibga solishga qaratilgan muayyan vazifani o’taydi. 
Shu  bois  ob’ektsiz,  ya’ni  hech  narsaga  qaratilmagan,  hech  narsaga  ta’sir  ko’rsatmaydigan 
huqukiy  munosabat  bo’lmaydi”
1
.  Hukuqiy  munosabat  ob’ektlari  moddiy  boyliklar,  nomulkiy-
shaxsiy ne’matlar, muayyan mulkiy yoki nomulkiy huquqlardan iborat bo’lishi mumkin.  
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat ob’ekti bo’lib pensiyalar, nafaqalar va boshqa 
ijtimoiy yordam, turli imtiyozlarga nisbatan fuqarolarda bo’lgan hukuqlar sanaladi.  
Ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabat  tarkibining  ikkinchi  muhim  elementi  -  bu 
munosabatning sub’ektlari – qatnashchilaridir. Huquqiy munosabatning sub’ekglari sifatida xar 
doim  sub’ektiv  huquqlar,  yuridik  majburiyatlarga  ega  bo’lgan  jismoniy  va  yuridik  shaxslar 
hamda davlatning o’zi (o’z organlari va muassasalari orqali) ishtirok etadi. Shaxs huquq sub’ekti 
sifatida  huquqiy  munosabatlarda  qatnasha  olishi  uning  huquq  sub’ekti  bo’lish  layoqatiga  ega 
ekanligiga  bog’liq  bo’ladi.  Huquq  normasi,  huquqiy  sub’ektlilik  va  yuridik  fakt  huquqiy 
munosabatlar vujudga kelishining shart-sharoitlari hisoblanadi.  
Ijtimoiy  ta’minotga  oid  munosabatlarda  munosabat  sub’ekti  bo’lib  quyidagilar 
qatnashadilar:  
1. Fuqarolar (tegishli hollarda chet el fuqarolari, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar);  
2. Yuridik shaxslar (mulkchilik shakli, xo’jalik yuritish usulidan qati nazar); 
3.  Yuridik  shaxs  maqomiga  ega  bo’lmagan  yakka  tadbirkorlar,  dehqon  xo’jaligining 
a’zolari;  
4.  Davlat  (o’zining  ijtimoiy  ta’minotni  amalga  oshi  ruvchi,  ijtimoiy  ta’minot  tizimini 
boshqaruvchi organlari, muassasalari orqali);  
5. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari;  
6. Oila - yaxlit, bir butun holda.  
Ijtimoiy  ta’minot  sohasidagi  huqukiy  munosabatlarda  qatnashuvchi  shaxslarning  huquq 
layoqatlari  va  muomala  layoqatlari,  vakolatlari,  majburiyatlari  hamda  javobgarliklari  hajmi 
fuqarolik  qonunlarida,  korxonalarning  ustav  va  nizomlarida  va  boshqa  qonunchilik  aktlarida 
belgilab qo’yiladi.  
Ijtimoiy ta’minotga oid huquqiy munosabat mazmuni uchinchi elementni tashkil etadi va 
u munosabat ishtirokchilarining huquqlari hamda sub’ektiv majburiyatlaridan tashkil topadi.  
Ijtimoiy  ta’minotga  oid  huquqiy  munosabat  mazmuni  qonun  hujjatlariga  ko’ra  uning 
sub’ektlariga berilgan huquqlar hamda vakolatlar, yuklatilgan majburiyatlarga ko’ra belgilanadi.