Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "davlat xaridi"

 
 
 
2. Davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jalik mahsulotlarini xarid etish 
 
Davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jalik mahsulotlarini xarid etish bo’yicha 
rasmiy  ma’lumotlarning  chegaralanganligi,  ushbu  sohani  tahlil  etishda  kompleks 
yondoshuvni amalga oshirishni qiyinlashtiradi. 

---

  Hozirgi  paytda  Respublikada  quyidagi  qishloq  xo’jalik  mahsulotlari  davlat 
xaridining  ob’ektlari  sanaladi:  paxta  xom-ashyosi,  g’alla,  sholi  va  ipak  pillasi 
etishtirish. 
  Paxta hamda g’alla sotish va sotib olish sohasida hukumat nazorati saqlanib 
qolgan  bo’lsada,  hukumat,  keyingi  yillarda  ushbu  mahsulotlarni  davlat  xaridi 
baholarini sezilarli darajada oshirdi va ushbu mahsulotlarni muqobil sotish yo’llari 
kengaytirildi. 
  Respublikada har yili paxta yig’ish mavsumi oldidan paxta xom-ashyosining 
davlat  sotib  olish  baholari  belgilanadi.  2001  yilgacha  ushbu  baholar  Moliya 
vazirligi  tomonidan,  2001  yildan  boshlab  esa,  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan 
tasdiqlanadi.   
  Paxta  tolasining  ulgurji  baholari  har  yili,  odatda  avgust  oyida,  Moliya 
vazirligi  tomonidan  tasdiqlanadi.  Fermer  xo’jaliklarini  moliyaviy  qo’llab-
quvvatlash  uchun  har  yili  davlat  tomonidan  yirik  miqdordagi  mablag’lar  va 
ajratmalar (assignovaniya) ajratiladi. 
 1998  yil  31  dekabrda  “Davlat  ehtiyojlari  uchun  xarid  qilinadigan  qishloq 
xo’jalik  mahsulotlarining  hisob-kitob  jamg’armasini  tashkil  etish  to’g’risida” 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-2165-sonli Farmoni qabul qilindi.  
Farmonga  muvofiq,  qishloq  xo’jalik  tovar  ishlab  chiqaruvchilari  tomonidan 
davlat  ehtiyojlari  uchun  etkazib  berilgan  mahsulotlarga  o’z  vaqtida  hisob-kitob 
qilinishini  ta’minlash  maqsadidaO’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi 
huzurida  davlat  ehtiyojlari  uchun  xarid  qilinadigan  qishloq  xo’jalik 
mahsulotlarining hisob-kitob Jamg’armasi tashkil etildi. 
Jamg’arma zimmasiga quyidagi vazifalari quyidagilar etib belgilandi: 

 
davlat  ehtiyojlari  uchun  etishtiriladigan  hamda  etkazib  beriladigan 
qishloq xo’jaligi mahsulotlari hisob-kitobini o’z vaqtida moliyalash;  

 
davlat  ehtiyojlari  uchun  xarid  qilinadigan  qishloq  xo’jaligi 
mahsulotlarining  hisob-kitobi  uchun  ajratiladigan  mablag’lardan  maqsadli 
foydalanilishini nazorat qilish. 

 
xarid  qilinadigan  mahsulot  uchun  hisob-kitoblarni  ta’minlaydigan 
barcha  bo’g’inlar  —  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi,  banklar, 
tayyorlov  tashkilotlari  hamda  qishloq  xo’jalik  tovar  ishlab  chiqaruvchilari 
faoliyatini muvofiqlashtirish. 
Quyidagilar Jamg’armani shakllantirishning asosiy manbalari etib belgilandi: 

 
paxta  tolasini  eksport  qilish  bo’yicha  forvard  shartnomalaridan 
tushadigan  bo’nak  to’lovlari  hamda  ular  yuzasidan  uzil-kesil  hisob-kitoblar 
bo’yicha tushadigan mablag’lar; 

 
davlat  ehtiyojlari  uchun  xarid  qilinadigan  mahsulotlarni  qayta 
baholashdan hosil bo’ladigan mablag’lar; 

---


 
kredit mablag’lari; 

 
byudjetdan tashqari boshqa mablag’lar. 
O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankiga  Jamg’armaning  moliyaviy 
operatsiyalarini  olib  borish  uchun  paxta,  g’alla  va  sholini  xarid  qilish  bo’yicha 
tuzilgan  shartnoma  hajmlarini  moliyalash  bo’yicha  byudjetdan  tashqari  uchta 
asosiy hisobvaraq, shuningdek, kredit mablag’larini to’lash yuzasidan mablag’larni 
jamlash  uchun  mazkur  mahsulot  turlari  bo’yicha  uchta  ilova  hisobvarag’i  ochish 
tavsiya etildi. 
O’zbekiston  Respublikasi  moliya  vaziriga  Jamg’arma  mablag’larini 
boshqarish  vakolati  berildi.O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligining 
markaziy  apparati  tarkibida  Jamg’armaning  ishchi  apparati  tarzidagi  maxsus 
bo’linma tuzilib, vazirlik markaziy apparatining soni 5 kishiga ko’paytirildi. 
. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «Agrobank» ATBni paxta va 
g’alla  etishtirish,  xarid  qilish  hamda  qayta  ishlashni  moliyalash  bo’yicha 
Jamg’armaning  asosiy  moliya  agenti  etib  tayinlash  to’g’risidagi  taklifiga  rozilik 
berildi. 
Jamg’armaning  moliya  agenti  zimmasiga  maxsus  ochiladigan  maqsadli 
hisobvaraqlar  orqali  davlat  ehtiyojlari  uchun  etkazib  beriladigan  ushbu 
mahsulotlarga  ajratiladigan  mablag’lardan  aniq  maqsad  yo’lida  foydalanilishi  va 
hisob-kitoblarning  o’z  vaqtida  amalga  oshirilishi,  shuningdek  berilgan 
kreditlarning  belgilangan  muddatlarda  qaytarilishi  ustidan  nazorat  o’rnatish 
vazifasi yuklandi 
 «Paxtasanoat» hududiy aktsiyadorlik birlashmalari — paxtani; 
 «O’zdonmahsulot»  AK  —  g’alla  va  sholini  xarid  qilish,  saqlash,  qayta 
ishlash hamda sotish bo’yicha Jamg’armaning tijorat agentlari etib tayinlansin. 
Jamg’arma davlat ehtiyojlari uchun paxta xarid qilish umumiy hajmi bo’yicha 
«Paxtasanoat»  hududiy  aktsiyadorlik  birlashmalari  bilan,  g’alla  xarid  qilish 
umumiy  hajmi  bo’yicha  esa  «O’zdonmahsulot»  aktsiyadorlik  kompaniyasi  bilan 
Bosh bitim tuzadi. Mazkur birlashmalar va kompaniya Jamg’arma nomidan hamda 
u bilan kelishilgan holda mahsulot xarid qilishga kontraktatsiya shartnomalari o’z 
vaqtida tuzilishini, xarid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari hisob-kitobini, 
ularni  xarid  qilish,  saqlash  va  qayta  ishlash  chog’ida  belgilangan  standartlarga 
rioya etilishi ustidan nazoratni ta’minlaydilar. 
Kalendar yili oxirida Jamg’arma mablag’larining qoldiqlari olib qo’yilmaydi, 
byudjetdan  tashqari  hisobvaraqlarda  hisobga  olinadi  va  kelgusi  yilda  qishloq 
xo’jalik  tovar  ishlab  chiqaruvchilariga  hisob-kitob  qilish  uchun  moliyaviy 
mablag’larga bo’lgan ehtiyoj balansi hisob-kitoblarida foydalaniladi. 

---

Jamg’armaga  yuklatilgan  vazifalarni  amalga  oshirish  doirasida  olingan 
Jamg’arma  daromadlari  soliqlarga  hamda  davlat  maqsadli  jamg’armalariga 
majburiy ajratmalar to’lovlariga tortilmaydi.  
Moliya vazirligi va Markaziy bank Boshqaruvining 2007 yil 13 martdagi 30, 
288-V-son qarori bilan “Qishloq xo’jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun 
xarid qilinadigan paxta va g’alla etishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan 
kreditlash tartibi to’g’risida NIZOM” yangi tahrirda qabul qilindi. Mazkur Nizom  
tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jaligi korxonalariga davlat ehtiyojlari uchun 
xarid  qilinadigan  g’alla  va  paxta  xom  ashyosi  etishtirish  xarajatlarini 
moliyalashtirish maqsadlari uchun kreditlar berish tartibini belgilaydi. 
Tijorat  banklari  tomonidan  ushbu  kreditlar  qishloq  xo’jaligi  korxonalariga 
muddatlilik,  to’lovlilik,  ta’minlanganlik  hamda  maqsadli  foydalanish  shartlarida 
davlat  ehtiyojlari  uchun  xarid  qilinadigan  g’alla  va  paxta  xom  ashyosi  etishtirish 
xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlarida beriladi. 
Nizom asosida kreditlash davlat ehtiyojlari uchun g’alla va paxta etishtiruvchi 
barcha qishloq xo’jaligi korxonalariga tatbiq etiladi. 
Kreditlar  davlat  ehtiyojlari  uchun  xarid  qilinadigan  paxta  xom  ashyosi  va 
g’alla qiymatining 60 foizigacha (tayyorlov korxonasi tomonidan bo’nak tariqasida 
etkazib berilgan urug’lik qiymatini inobatga olgan xolda) miqdorida beriladi.  
Bunda,  kreditlar  agrotexnik  tadbirlar  muddatidan  kelib  chiqqan  holda 
quyidagi tartibda ajratiladi: 
paxta  xom  ashyosi  etishtirish  xarajatlarini  moliyalashtirish  uchun  hosil 
etishtirilayotgan  yilning  1  apreliga  qadar  paxta  xom  ashyosi  qiymatining  25 
foizigacha, 1 iyulga qadar 50 foizgacha va 1 sentyabrga qadar 60 foizgacha;  
g’alla  etishtirish  xarajatlarini  moliyalashtirish  uchun  hosil  etishtirilayotgan 
yilning  1  yanvariga  qadar  g’alla  qiymatining  30  foizgacha,  1  aprelga  qadar  50 
foizgacha va 1 iyunga qadar 60 foizgacha. 
Har  oy  va  choraklarda  ajratiladigan  kredit  resurslari  miqdori  Qishloq  va  suv 
xo’jaligi vazirligi taklifiga asosan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan 
kelishilgan holda o’zgartirilishi mumkin. 
Kredit miqdori qishloq xo’jaligi korxonasining «O’zpaxtasanoat» uyushmasi 
va  «O’zdonmahsulot»  AK  korxonalari  (bundan  keyingi  matnlarda  —  tayyorlov 
korxonalari)  bilan  davlat  ehtiyojlari  uchun  etkazib  beriladigan  mahsulot  uchun 
tuzilgan kontraktatsiya shartnomalaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. 
Kredit  miqdorini  aniqlash  uchun  amaldagi  o’rtacha  xarid  narx  asos  qilib 
olinadi. 
Mazkur kreditlar faqat quyidagi maqsadlar uchun berilishi mumkin: 

 
ish haqi va unga tegishli ajratmalarni to’lash uchun;  

---


 
mineral  o’g’it  va  o’simliklarni  kimyoviy  va  biologik  himoya  qilish 
vositalarini xarid qilish uchun; 

 
yoqilg’i-moylash mahsulotlarini xarid qilish uchun; 

 
MTPlar,  muqobil  MTPlar,  fermer  xo’jaliklari,  «O’zkimyosanoat» 
aktsiyadorlik  jamiyati,  «O’zdonmahsulot»  AK  va  «O’zpaxtasanoat»  uyushmasi 
tizimidagi  korxonalar  huzurida  faoliyat  yuritayotgan  muqobil  MTP  mas’uliyati 
cheklangan  jamiyatlari  hamda  qishloq  xo’jalik  texnikasi  mavjud  bo’lgan  boshqa 
xo’jalik sub’ektlarining xizmatlari uchun to’lovlarga; 

 
Lizingga  (moliyaviy  ijaraga)  berilgan  texnika  vositalarining  lizing 
to’lovlariga; 

 
SIUlar (suv iste’molchilari uyushmalari) xizmatlari uchun to’lovlarga; 

 
yagona er solig’i to’lovlariga. 

 
Elektr energiya to’lovlariga;  

 
Urug’lik uchun to’lovlarga;  
Qishloq  xo’jaligi  korxonalarining  paxta  va  g’alla  etishtirish  bilan  bog’liq 
bo’lgan boshqa zaruriy ehtiyojlari uchun ham to’lovlar amalga oshirilishi mumkin. 
Boshqa  zaruriy  ehtiyojlar  hisobidan  paxta  va  g’alla  etishtirish  bilan  bog’liq 
xarajatlariga,  bank  xizmati,  xo’jalik  va  idora  xarajatlari,  ichki  xo’jalik  irrigatsiya 
va  kollektor-drenaj  tarmoqlarini  tozalash  xarajatlari,  sug’urta  xarajatlari,  qonun 
hujjatlarida  nazarda  tutilgan  hollarda  to’lanadigan  Qishloq  va  suv  xo’jaligi 
vazirligi hamda Fermerlar kengashlarini saqlash xarajatlari uchun to’lovlar amalga 
oshirilishi mumkin. 
Bunda,  Nizomning  5-bandida  keltirilgan  ekinlarni  etishtirish  xarajatlarining 
har  bir  turini  moliyalashtirish  uchun  beriladigan  kreditlarning  eng  ko’p  miqdori 
yuzasidan tavsiyalar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Qishloq va 
suv  xo’jaligi  vazirligi  tomonidan  har  yilgi  hosil  uchun  agrotexkartalardan  kelib 
chiqqan holda belgilanadi. 
Mazkur  tavsiya  etilayotgan  xarajatlarning  agrotexnika  me’yorlari  qishloq 
xo’jaligi  korxonalariga  biznes-reja  (ilovaga  muvofiq)  ishlab  chiqish  uchun  asos 
hisoblanadi. 
Qishloq  xo’jaligi  korxonasining  biror-bir  xarajat  turi  bo’yicha  to’lovlarga 
ehtiyoji  bo’lmagan  hollarda  mazkur  Nizomning  5-bandida  nazarda  tutilgan paxta 
va  g’alla  etishtirish  bilan  bog’liq  bo’lgan  boshqa  ruxsat  etilgan  xarajat  turlari 
bo’yicha,  shuningdek  qishloq  xo’jaligi  texnikasi  sotib  olishga,  ichki  xo’jalik 
irrigatsiya  va  kollektor-drenaj  tarmoqlarini  tozalashga  ishlatilishi  (mineral  o’g’it, 
kimyoviy  yoki  biologik  vositalar,  yoqilg’i  moylash  materiallari  va  urug’lik 
material xarajatlari bundan mustasno) mumkin.  
Agrotexnik  tadbirlarni  amalga  oshirish  uchun  ajratilgan  imtiyozli  kredit 
resurslarining ruxsat etilgan xarajat turlari bo’yicha maqsadli sarflanishi yuzasidan 

---

monitoring  qishloq  xo’jaligi  korxonalariga  xizmat  ko’rsatuvchi  tijorat  banklari 
zimmasiga yuklatiladi. 
Kreditlar  tegishli  qishloq  xo’jalik  mahsuloti  bo’yicha  qishloq  xo’jalik 
korxonalari bilan yakuniy hisob-kitoblar yakunlanguncha, lekin g’alla etishtirishni 
moliyalashtirishga  ajratilgan  kreditlar  bo’yicha  12  oydan  va  paxta  xom  ashyosi 
etishtirishni  moliyalashtirishga  ajratilgan  kreditlar  bo’yicha  18  oydan  ko’p 
bo’lmagan muddatga, qaytarish muddatini uzaytirish huquqisiz beriladi. 
Qishloq xo’jaligi korxonalarini kreditlash bank marjasini hisobga olgan holda, 
imtiyozli foiz stavkasi bilan amalga oshiriladi.  
Bu  kreditlar  bo’yicha  imtiyozli  foiz  stavkasi  g’alla  hosilini  etishtirish 
xarajatlari  uchun  yillik  5  foiz,  paxta  hosilini  etishtirish  xarajatlari  uchun  yillik  3 
foiz miqdorida belgilanib, ularning 2 foizi bank marjasini tashkil etadi. 
Kredit  qishloq  xo’jaligi  korxonasiga  uning  asosiy  talab  qilib  olinguncha 
depozit  hisob  raqami  ochgan  va  unga  xizmat  ko’rsatayotgan  bank  tomonidan 
beriladi. Ushbu kreditlarni ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisob raqami 
ochilgan bank tomonidan berilishiga ruxsat berilmaydi. 
Oldingi  yillarda  ajratilgan  imtiyozli  kreditlar  to’liq  so’ndirilgandan  so’ng 
joriy yil hosili uchun imtiyozli kreditlar beriladi.