Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "davlat xaridi"

1. “Davlat xaridi” fanining mazmuni va uni o’qitishning zaruriyati 
Ma’lumki,  rivojlangan  yirik  mamlakatlar  iqtisodiyotiga  2008  yilda 
boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz hali-beri salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 
O’tgan davr mobaynida ahvolni yaxshilash maqsadida ko’rilayotgan barcha chora-
tadbirlarga  qaramasdan,  aksariyat  davlatlarda  o’sish  sur’atlari  va  ishlab 
chiqarishning  amalda  pasayishi  kuzatilmoqda  va  bunday  jarayon  davom  etadigan 
bo’lsa,  u  global  miqyosda  resessiya  holatiga,  ya’ni  iqtisodiyotning  o’sish  o’rniga 
davomli  ravishda  pasayib  borishiga  olib  kelishi  mumkinligi  bashorat  qilinmoqda. 
Ko’pgina taraqqiy topgan mamlakatlarda vaziyat qanday tus olishini oldindan aytib 
bo’lmaydigan  va  turli  xavf-xatarlar  saqlanib  qolayotgan  bir  sharoitda  davlat 
qarzlari va davlat byudjeti taqchilligi tobora ortib bormoqda. Shu bilan birga, jahon 
zaxira valyutalarining beqarorligi, moliya-bank tizimi, kredit qobiliyatining keskin 
pasayishi  va  investitsiyaviy  faollikning  susayishi  bilan  bog’liq  murakkab 
muammolar  ko’plab  davlatlar  iqtisodiyotining  tiklanish  va  o’sish  sur’atlariga 
salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.  
Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilib, xalqaro hamjamiyat e’tirofiga ham 
sazovor  bo’lgan,  besh  tamoyilga  asoslangan  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirishning 
“o’zbek  modeli”  global  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozning  mamlakatimiz  bank-
moliya tizimiga sezilarli ta’sir ko’rsatishini oldin oldi. Qolaversa, o’z vaqti puxta 
ishlab  chiqilgshan  inqirozga  qarshi  chora-tadbirlar  bank-moliya  tizimidagi 
muvaffaqiyatlarimizning  bosh  mezoni  bo’ldi.  Bularning  samarasi  o’laroq, 
mamlakatimiz iqtisodiyotida yuqori o’sish sur’atlari ta’minlanmoqda. O’tgan 2015 
yildagi  yutuqlarimiz  bor  asida  Prezidentimiz  I.A.Karimov  ta’kidlaganlaridek, 
“Nufuzli  xalqaro  moliyaviy-iqtisodiy  tashkilotlar  va  ilmiy  markazlar  tomonidan 
yuqori  baholanayotgan  yutuqlar  va  mamlakat  iqtisodiyotini  rivojlantirish 
istiqbollari  butun  jahonda  “o’zbek  modeli”  sifatida  e’tirof  etilib,  bu  tanlangan 
rivojlanish  strategiyasining  yuqori  samaradorligi  va  muvaffaqiyatini  yana  bir  bor 

---

tasdiqlagani alohida qayd etildi. Nufuzli Jahon iqtisodiy forumi reytingiga muvofiq 
O’zbekiston  2014-2015  yillardagi  rivojlanish  yakunlari  va  2016-2017  yillarda 
iqtisodiy  o’sish  prognozlari  bo’yicha  dunyodagi  eng  tez  rivojlanayotgan  beshta 
mamlakat  qatoridan  joy  olgan.  2015  yil  yakunlari  bo’yicha  mamlakatning  yalpi 
ichki  mahsuloti  8  foizga,sanoat  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  hajmi  8  foizga, 
qishloq  xo’jaligi  mahsulotlari  qariyb  7  foiz,  qurilish-montaj  ishlari  hajmi  salkam 
18  foizga  oshdi.  Davlat  byudjeti  yalpi  ichki  mahsulotga  nisbatan  0,1  foiz 
miqdorida  profitsit  bilan  ijro  etildi.  Tashqi  savdo  aylanmasida  ijobiy  saldo 
ta’minlandi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko’rsatkichlaridan oshmadi”
 1
. 
Albatta,  iqtisodiyotda  erishilgan  marralarni  yanada  mustahkamlash, 
istiqbolga  mo’ljallangan  uzoq  muddatli  maqsadlar  va  amalga  oshirilayotgan 
islohotlar  samaradorligini  ta’minlashda  ijtimoiy  hayotimizning  barcha  sohalarida 
bo’lgani  kabi  moliya  tizimida  ham  chuqur  o’zgarishlarga  erishish  -  bugungi 
kunning  asosiy  talablaridandir.  Moliya  tizimidagi  islohotlarning  mazmuni  esa 
mamlakat  byudjeti  barqarorligini  ta’minlash,  byudjet  mablag’larini  oqilona 
shakllantirish  va  ulardan  samarali,  tejamkorlik  asosida  foydalanishga  qaratilgan. 
Zero,  muhtaram  Prezidentimiz  I.A.Karimov  ta’kidlaganlaridek,    «Davlat 
byudjetining  samarali  ijrosi,  byudjet  intizomini  yaxshilash    davlat  moliyasini 
sog’lomlashtirishning,  mamlakat  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotini  moliyaviy 
ta’minlashning muhim omili bo’lib qolaveradi»
2
. 
Ta’kidlash joizki, davlat moliyasini isloh qilish yuzasidan olib borilayotgan 
o’zgarishlarning  markazida  davlat  byudjetining  shakllanishi  va  uning 
mablag’laridan  yanada  samarali  foydalanish,  byudjet  taqchilligi  o’sishiga  ta’sir 
etuvchi  omillarning  oldini  olish,  shu  bilan  birga  byudjet  mablag’laridan 
foydalanish  jarayonida  byudjet  intizomlariga  rioya  etilishini  ta’minlash  va  bunda 
byudjet  mablag’laridan  tejamkorlik  asosida  maqsadli  va  oqilona  foydalanish, 
qolaversa,  samarali  davlat  xaridi  tizimini  shakllantirish  orqali  davlat  byudjetining 
mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyatini oshirish masalalari turadi.  
Byudjet  mablag’laridan  oqilona  foydalanishga  samarali  davlat  xaridi  tizimini 
shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, davlat byudjeti mablag’larining 
katta  qismi  byudjet  tashkilotlari  va  byudjetdan  mablag’  oluvchilarning  tasdiqlangan 
ehtiyojlarini  tovar, ish, xizmatlar bilan ta’minlashga sarflanadi.  
Davlat byudjeti iqtisodiyot rivojlanishining turli boqichlarida byudjet siyosatini 
amalga oshirish quroli, mo’ljallangan dasturlar va tadbirlarni amalga oshirish uchun 
pul  mablag’larining  asosiy  manbai  hisoblanadi.  Shu  bois,  byudjet  mablag’laridan