Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti "moliya" kafedrasi

Investitsiya jarayoni ishtirokchilari
Davlat 
Kompaniyalar 
Xususiy shaxslar 
 
1 – 
rasm.
 
Investitsiyalash jarayoni
10
Investitsiya jarayoni ishtirokchilari: Investitsiya jarayonining bosh 
ishtirokchilari – davlat, kompaniyalar va xususiy shaxslar bo’lib, ularni har biri 
investitsiya jarayonida talab tomonida, yoki hamda taklif tomonida turib ishtirok 
etishi mumkin. 
Ijroiya hokimiyatini har bir darajasiga o’z faoliyatini moliyalashtirishga 
katta miqdorda pul kerak bo’ladi. Ushbu faoliyat maktab, kasalxona, turar joylar, 
katta yo’llar kabi ijtimoiy inshootlarni qurishga sarflanayotgan kapital qo’yilmalar 
bilan bog’liqdir. Yuqoridagi loyihalar turli ko’rinishdagi uzoq muddatli qarz 
majburiyatlar – obligatsiyalar chiqarish yo’li bilan moliyalashtiriladi. Pulga 
bo’lgan talabni boshqa manbai bo’lib davlatni joriy ehtiyojlari hisoblanadi. 
Masalan, xukumat soliq ko’rinishida davlat byudjeti daromadiga to’langanga 
10
Кожухар В.М. Практикум оценка инвестиций: Учеб пособие. -М.: Изд. Торговая коорпарация. Дашка. 
2005. 155 с. 
Moliya bozori 
Chet el korxonalari 
Q ’ ma x ala
Mahalliy investorlar 

---

26 
qaraganda ko’p xarajat qilish mumkin. Yoki, shahar hokimiyati joriy faoliyati 
uchun pul kerak bo’lgan holda byudjetga soliqlar to’lanmagan holatlar bo’lishi 
mumkin. 
I iya imiyati i ala i i m liya iy ma lag’la ga e tiy ezay tga
tomonda va taklif tomonida moliyaviy institutlar va moliyaviy bozorlar holatiga 
u li ta’ i ’ ata i. A a iyat lla a a lat – pul ma lag’la i i 
i te’m l i i i , ya’ i u ma lag’ e i ga qa aga a ’p ma lag’ i i lata i. 
K ’pgi a mpa iyala a lla i a qa’tiy aza ’z fa liyati i yu iti
uchun yirik moliya ma lag’la iga mu t ’la i. I iya imiyati i ala i 
i ga i, ula i m liya iy e tiy la i uz q a qi qa mu atliga ’li a i 
Uzoq muddatli maqsadlarni amalga oshirish uchun kompaniyalarga zavodlar 
qurishga, asbob-uskunalar va inshootlar olishga, yangi mahsulotlarni ishlash uchun 
pul e a ’la i. Qi qa mu atli extiy la t a zaxi ala i i ta’mi la , e it
qarzlarini va boshqa joriy xarajat qoplash zaruratlaridan yuzaga keladi. Qisqa va 
uzoq muddatli ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun kompaniyalar muomalaga turli 
xil qa z qimmatli q g’ zla i a a t iyala i iqa a ila . Qa i ula a 
aqti a tiq a pul ma lag’la i pay ’l a, ula pulla i qala ga ta lif 
qila ila . Amal a ’pgi a yi i mpa iyala aq pulla i i qa i i fa l a 
murakkab strategiyasini amalga oshiradilar va qisqa muddatli qimmatli 
q g’ zla i g a iy xa i la i i la a ila . 
Mamlakatda investitsion munosabatlarni amalga oshirish va uning huquqiy 
tizmini tashkil etuvchi muayyan huquqiy asoslar yaratilgan. Jumla a , O’z e i t
Re pu li a i i g “I e tit iya fa liyati t ’g’ i i a”gi,
11
“C et el i e tit iyala i 
t ’g’ i i a”gi
12
ya gi ta i a, “C et elli i e t la uquqla i g af latla i a 
ula i im ya qili ala i t ’g’ i i a”gi q u la qa ul qili i. Bu qonunlarda 
investitsion munosabatlarga taalluqli barcha jarayonlarga va tushunchalarga 
aniqliklar kiritilgan. Inve tit iya fa liyati i g u ’e tla i a ’e tla i, i e tit i
faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinish masalalari, xorijiy investorlarning 
11
O’z e i t i g ya gi q u la i. 21- . T.: “A lat”. 1998 yil. 265 b 
12
O’z e i t i g ya gi q u la i. 19- . T.: “A lat”. 1998 yil. 532

---

27 
huquq va burchlari, mol-mulk kafolatlari va imtiyozlari kabilar aniq belgilab 
berilgan. 
Biroq, bu kabi mamlakat a i e tit i fa liyat i ag’ atla ti u i 
qonuniy-xuquqiy bazaning mavjudligi bozor munosabatlarining rivojlanganligini 
belgilamaydi. Bugungi kunda mamalakatda investitsion muhitni tubdan yaxshilash 
chora-tadbirlarini amalga oshirmoq zarur.
13
Davlat mazkur qonunlar doirasida 
i e tit i fa liyat i g tu li u ’e tla i ’ ta i a yuzaga ela iga
munosabatlarni tartibga solib turadi. Boshqacha qilib aytganda, bu tartibning 
qa ay ’ atilga ligiga qa a u y i u mamla at x i iy i e tit iyala i al
etish uchun qanday huquqiy muhit yaratilganligini aniqlab olish mumkin. 
O’z e i t a i e tit i mu a atla i ta ti ga li i i g ya atilga
q u iy 
a la i 
m
a i a 
ta i li
t ’g’ i i a 
O’z e i t
Re pu li a i i g “Ta i li t ’g’ i i a”gi
14
Q u
a O’z e i t
Respublikasi Prezidentining farmonlari
15
ila t ’l i ili ilm q a. 
Xususiy shaxslar investitsiya jarayoniga turli usullar bilan: masalan, omonat 
i la ga pul yla ti i , ligat iya a a t iyala ti li , ug’u ta p li lari 
olish bilan pul etkazib berishlari mumkin. M liya iy qu lla i ta la ’pgi a 
u ayam iy azifa ema , u ya a i e t ’z l iga qa ay maq a
q ’yay tga iga g’liq. Pul ma lag’la iga xu u iy ax la i g tala i a a
mulkni, odatda uy avtomobil xarid qilishni moliyalashtirish uchun zayom shakliga 
ega ’la i. Va la i, u ay tala i miq i u a atta, xu u iy ax la – pul 
sof etkazib beruvchilardir, boshqacha qilib aytganda ular investitsiya jarayoniga 
lga iga qa aga a ’p e a ila . Da lat a mpa iyala pul ma lag’la i i g 
f xa i la i i la a e a , xu u iy i e t la i g iqti iy ’ i a 
rivojlanishni moliyalashtirish uchun pul etkazib berishdagi roli juda salmoqlidir. 
Chet el investitsiyalari to'g'risidagi O`zbekiston Respublikasi qonuniga binoan chet 
el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar quyidagicha tasniflanadi:
13
Xalq s ’zi 2005 yil 20 iyul. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisi t ’g’risida AXBOROT 
14
O’z e i t i g ya gi q u la i. 16- . T.: “”A lat”, 1997. 427 . 
15
O’z e it t Re pu li a i P ezi e ti Fa m la i. 1995y.. 5 ya a a 2000y 1 ya a ga a. T. ::“A lat”2000. 
80-b.

---

28 
Chet ellik investorlar O'zbekiston Respublikasi hududida chet el 
investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar tashkil etishlari hamda O'zbekiston 
Respublikasi qonun hujjatlari bilan o'zlariga berilgan barcha huquqlar, kafolatlar 
va imtiyozlardan foydalanishlari mumkin. 
Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona uni ta'sis etish yo'li bilan yoki 
ilgari chet el investitsiyalari ishtirokisiz ta'sis etilgan korxonada ishtirok etish 
ulushini (payini, aktsiyalarini) yoxud bunday korxonani butunlay, shu jumladan 
xususiylashtirish jarayonida chet ellik investor tomonidan sotib olinishi natijasida 
tashkil etilishi mumkin. 
Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona davlat ro'yxatiga olingan 
paytdan e'tiboran yuridik shaxs huquqiga ega bo'ladi. Chet el investitsiyalari 
ishtirokidagi korxonalar tashkil etish va ularni davlat ro'yxatiga olish tartibi 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 
Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona O'zbekiston Respublikasi 
qonun hujjatlarining talablariga rioya etgan holda O'zbekiston Respublikasi 
hududida yuridik ax uquqiga ega 'lga ’ba korxonalar, filiallar, 
shuningdek yuridik shaxs bo'lmagan vakolatxonalar va boshqa alohida 
’linmalar tashkil etishi mumkin. 
Davlat O'zbekiston Respublikasi hududida chet ellik investorlar investitsiya 
faoliyatini amalga oshirishlari chog'ida ularning barcha huquqlarini kafolatlaydi 
va himoya qiladi. 
Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona O'zbekiston Respublikasi 
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi 
mumkin. 
Da lat ’yxati a ’t azilga a a a e’ti a i yil i i a ’z u ta
f i i ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda shakllantirmagan chet el 
investitsiyalari ishtirokidagi korxona, agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib 
nazarda tutilgan bo'lmasa, belgilangan tartibda tugatiladi. Shu bilan birga o'z 
ustav fondini belgilangan muddatda ta'sis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda 
shakllantira olmagan korxona uni amalda shakllantirib ulgurgan, ammo qonun 

---

29 
hujjatlarida belgila ga e g am miq a z ’lmagan darajada kamaytirishi 
yoki o'zi boshqa tashkiliy-huquqiy shaklga aylantirilishi mumkin.
16
Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona tugatilganida uning aktivlariga 
belgilangan tartibda soliq solinadi. Aktivlarning qolgan qismi, basharti ta'sis 
hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, chet el investitsiyalari 
ishtirokidagi korxona qatnashchilari o'rtasida ularning korxona mol-mulkidagi 
ulushlariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.