Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Q^s = Q^d.



3.1-rasm. Muvozanat narx P_e va muvozanat ishlab chiqarish Q_e

1. 
   rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chiziqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. P_c va O_c nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi.
   

39

Bozordagi talab va taklifning o‘zgarishi, bozor muvozanatini o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizig‘i o‘ngga siljiganda) muvozanat narx P va muvozanat tovar hajmi Q_e o‘sadi. Agar bozor talabi kamaysa (talab chizig‘i chapga siljisa), P_e va Q_e lar ham kamayadi. Bozor taklifi oshsa (takiif chizig‘i o‘ngga siljisa), muvozanat narx P_c kamayadi, muvozanat tovar hajmi Q^s o‘sadi. Agar bozor taklifi kamaysa (takiif chizig‘i 5 chapga siljisa), muvozanat narx P o‘sadi, muvozanat tovar hajmi o' kamayadi (3.12, 3.13-rasmlar).

2. 
   r asm. Talab chizig‘ining 3.3-rasm.Taklif chizig‘ining siljishi siljishi
   

Agar takiif va talab chiziqlari bir vaqtning o‘zida siljishsa, muvozanat narx P_c va muvozanat miqdor Q_e laming o‘zgarishi har xil bo‘lishi mumkin.

Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik bo‘lib, u ma’lum vaqt oralig‘ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng boiishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas.

Modelda talab, takiif va narxlaming bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma’lum vaqt oralig‘ida (masalan, bu oraliq bir oy boisin) bir birlik tovammg bozor narxi P(t) bo‘lsin (ya’ni, tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovaming bozor narxi P(t) muvozanat narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin.

Agar biz т vaqt oralig‘ini qarasak, u holda t=- 1.2 r qiymatlami

qabul qiladi. Р(\),Р(2),...,Р{Г) - narx trayektoriyasini yoki dinamik model trayektoriyasini beradi.

Bitta mahsulot uchun bozoming dinamik modelini qaraymiz.

Modelda talab chizig‘ini D va taklif chizig‘i 5 vaqt o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi deb faraz qilaylik. Talab funksiyasi Q°(t) va taklif funksiyasi 0^s(t) narx p(t)ga bog‘liq. Bu yerda P(t) t- oraliqdagi narx, P(t-\) - oldingi P(/-i) - oraliqdagi narx. Talab funksiyasi:

Q^D{t)=a₀-a_lP(t) bu yerda a₀,a, - o‘zgarmas parametrlar.

Taklif funksiyasi:

= *₀ + VA'-D bu yerda - o‘zgarmas parametrlar.

Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi:

1. 
   Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx P qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va taiab qilingan mahsulot miqdori q)\
   
2. 
   Boshlang‘ich vaqt orallg‘i t=1 bo‘yicha taklif miqdori 0^s(t), boshlang‘ich narx P(i)ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx />{])) oldindan sotuvchi tomonidan beriladi;
   
3. 
   t= 2 oraliq uchun narx P(2) muvozanatlik shartidan aniqlanadi.
   

(f(2) = 0^s (2) в₀-в,-Л2) = ^ + А-Л1)

Narx p[i) ma’lum bo‘lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan P(2) aniqlanadi; t= 2 uchun д2) aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar takrorlanib, P{3) aniqlanadi va hokazo. Hisob- kitoblaming to‘xtash sharti P(t) = P(t-1) bo‘lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx P_e = P[t) = P[t-\). ko‘rinishida aniqlanadi.

Taqribiy baholash: Agar liml^r)-j°(r-1)|P(t) = P_e deb

qarash mumkin.

Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‘lsin:

Taklif funksiyasi:

Q^s(t) = 2 + 3-P(t-l)

t= 2 uchun boshlang‘ich narx Д1) = 5 bo‘lsin va bu narxda taklif miqdorini aniqlaymiz:

<2^(2) = 2 + 3 -5 = 17.

Muvozanatlik shartiga ko‘ra я2) ni aniqlaymiz.

Q^d(2) = Q^s(2) dan 41-10-Д2) = 17, Д2) =-^j-= 2.4

Endi t=3 hoi uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:

Ю) ni aniqlaymiz:

= Q°Q) yoki 41-10- /*(3) = 9.2 Я(3) = 3.18 /= 4 uchun taklif miqdori aniqlanadi:

(?⁵(4) = 2 + 3-3.18 = 11.54 Muvozanatlik shartidan Я(4) ni aniqlaymiz:

41-10- f\4) = 11.54, P(A) = 2.946.

Keyingi hisob-kitoblarda:

P{5) = 3.0162 va P(6) = 2.9954, P(6)~ Д5) = 0.0208.

Agar aniqllk darajasini од deb olsak, 0,0208<0,ibo‘lgani uchun muvozanat narx sifatida biz од aniqlik bilan f\6) = 2,9954 ni qabul qilishimiz mumkin.

Muvozanat narxni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvozanatlik sharti ho‘yicha aniqlash ham mumkin:

P(t) = P(t-\) = P deb 0°{t)=Q^s(t) yoki 41-10- P = 2 + 3 • p, р=^ = з.

Muvozanat narx P_c = 3 ga teng, muvozanat tovar miqdori:

Q_e = Q° = 0^s = U.

Umuman olganda bozoming dinamik modelida bozor narxi P(t) ning o‘zgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:

1. 
   Vaqt o‘tishi bilan bozor narxi i\t) ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib boradi;
   

2. 
   Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;
   
3. 
   Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.
   

3
3.5-rasm. /?bo‘lgan hoi
.4-rasm. p>\a\ bo‘lgan hoi Agar takiif chizig‘i S talab chizig‘iga nisbat tikroq bo‘lsa, birinchi hoi yuz beradi. Agar takiif chizig‘ining yotiqligi talab chizig‘ining yotiqligiga nisbatan tikroq bo‘lsa, p>a birinchi hoi amalga oshadi. Uchinchi holatda talab va takiif chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘ladi (3.14- rasm):

Agar takiif chizig‘i 5 talab chizig‘i d ga nisbatan yotiqroq bo‘lsa, ikkinchi variant yuz beradi (2.15-rasm) va uchinchi variantda takiif va talab chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘ladi:

To‘g‘ri chiziqli talab va takiif funksiyalari:

D=a-AP{t)

S=b+BP(t-1)

uchun t-юэ da !\t) = F\t-1) bo‘ladi, ya’ni muvozanat narxga bozor narxi

y
: l bo‘Isa.
aqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya’ni

Bozoming dinamik modelida narxlar trayektoriyasi /ЩД2)... o‘rgimchak uyasi to‘riga o‘xshagani uchun ham bu model to‘rsimon model deb nom olgan.

To‘rsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qog‘ozlar bozori, yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.

Tovarning maksimal va minimal bahosi. Ba’zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o‘matiladi. Narx maksimal deyiladi, agar o‘matilgan narx ? muvozanat narxdan kichik bo‘lsa P< /' (p_c - muvozanat narx) va narxni maksimal narx ? dan yuqori belgilash taqiqlansa. Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum darajada ta’minlash maqsadida davlat tomonidan o‘matiladi.

3.6-rasm. P, - muvozanat narx




Talab va takiif nazariyasiga ko‘ra, maksimal narxning o‘matilishi mahsulot tanqisligiga ollb keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z

zaxirasidan mahsulotni bozorga chiqarish yo‘li bilan yechadi, ya’ni o‘z zaxirasidagi (/’ - (/miqdorda mahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.

3.7-rasm. Narx minimal bo‘lganda mahsulot ortiqchaligi

Agar sotuvchilarga tovami maksimal narx ? dan yuqori narxda sotishga ruxsat bo'lmasa, taklif (/miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi (rasmda bu E_n nuqta orqah ifodalangan va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi Р_ш da sotiladi; P_u muvozanat narxdan ancha yuqori bo‘lishi mumkin).

Mahsulotning narxi p minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan katta bo‘lsa, i’> />(/?,.-muvozanat narx) (2.17-rasm) va narx pni pasaytirish mumkin bo‘lmasa.

Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilami himoya qilish uchun o‘matiladi. Minimal narxnmg o‘matilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to‘planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 3.7-rasmdagi grafikda keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi «/-(/ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor vujudga keladi. Grafikdagi Ё nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan past narxda (/j narxda) sotilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o‘zgartirishnmg oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.