Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

BOB. IQTISODIY DAVRLAR VA TEBRANISHLAR

1. 
   Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning o‘lchanishi
   

Jamiyat taraqqiyotini ifodalovchi asosiy mezonlardan biri iqtisodiy o‘sishdir. Bu obyektiv qonuniyat bo‘lib, aholi o‘sishi va fan- texnika jarayonlari bilan bog‘langan. U milliy iqtisodiyot rivojlanishi harakatini ko‘rsatadi va shu sababli vaqtning ma’lum davrlariga (chorak, yil va undan o‘zoq vaqtga) makroiqtisodiy ko‘rsatkichlami (YalM, SIM, MD) taqqoslash yo‘li bilan o‘lchanadi.

Iqtisodiy o‘sish ikki usul bilan aniqlanadi va o‘lchanadi.

Birinchi usul real YalMni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini ifodalash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usul real YalMni o‘tgan davrga nisbatan aholi jon boshiga o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakat ijtimoiy rivojlanish darajasini va harakatining sifat o‘zgarishlami ifodalash uchun foydalaniladi.

Iqtisodiy o‘sishning aholi jon boshiga hisoblash ko‘rsatkichlari makroiqtisodiy tahlil qilish va istiqbolni belgilash, xalqaro taqqoslashda ko‘proq ishlatiladi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari va qo‘shimcha o‘sish sur’atlari bir-biridan farqlanadi.

Mamlakatlaming iqtisodiy rivojlanish tarixmi o‘rganish, ulardan hech biri uzoq muddatda bir tekis rivojlanmaganllgi, aksincha, barcha mamlakatlar uchun davriy rivojlanish xos ekanligini ko‘rsatadi.

Ishlab chiqarish, bandlilik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishga iqtisodiy davr (sikl)lar deyiladi. Ayrim iqtisodiy davrlar boshqalaridan o‘tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi. Shunga qaramasdan ulaming barchasi bir xil bosqichlardan tashkil topadi (4-rasm).

pasayishning quyi nuqtasi iqtisodiy davr vaqt 1 -rasm. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi

Iqtisodiy davrlar to‘rtta bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan bosqich bo‘lib, u “cho‘qqi” deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan to‘liq bandlik, ishlab chiqarish to‘la quvvatda ishlayotganligi, shuningdek, mahsulotlaming baho darajasining o‘sish holati kuzatiladi.

Keymgi bosqich pasayish (retsessiya) bosqichidir. Bunda ishlab chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o‘sish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina bahoning o‘sish darajasi sustlashishi mumkin. Pasayishning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turg‘unlik davri boshlanadi.