Mahsulot xilma — xilligini ко ‘paytiruvchi tashqi samara. Bozorda yangi mahsulotning paydo bo‘lishi bilan birga iste’molchilar ortiqchaligi vujudga keladi va u bozorga kirish bilan bog‘liq ijobiy tashqi samaraga ega bo‘ladi.
Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi. Yangi raqobatchining paydo bo‘lishi eskilaming bir qism iste’molchilarini yo‘qotishini va daromadni kamayishini bildiradi: bu yerda salbiy tashqi samaraning о‘mi bor.
Shunday qilib, Monopolistik raqobat bozoriga kirishda yangi firmalami ijobiy va salbiy tashqi samaralar mavjud. Monopolistik raqobat bozorida uning ahamiyatiga qarab juda ko‘p yoki juda kam tovarlar turlari taklif qilinadi.
Tashqi samaralar hajmi Monopolistik raqobat shartlariga bog‘liq. Mahsulot xllma - xilligini ко‘paytiruvchi tashqi samara yangi firmalar bozordagi mavjud tovarlardan farqli mahsulotni taklif qilganda vujudga keladi. Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi firmalar tomonidan belgilangan narx chegarali xarajatlardan baland bo‘lganda, qo‘shimcha bir-birlik mahsulot sotishga intilganda vujudga keladi. Aksincha mukammal raqobatda firmalar bir xil tovar ishlab chiqaradi va narx chekli xarajatga teng boiadi, mahsulot xilma - xilligini ко‘paytiruvchi tashqi samara va xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi mavjud emas.
Oxirida, biz mana raqobatdosh bozorlar o‘ziga kerakli barcha mutloq raqobatdosh bozorlaming jarayon xususiyatlariga ega boimaydi. Yani, ko‘rinmas qo‘l, ummiy chiqim monopolistik raqobat ostida maksimallashadi deb ishontira olmaydi. Chunki efektsizlik qiyin bo‘lganligi uchun o‘lchash, murakkab yechish, umumiy siyosat uchun bozor daromadi rivojlantirishning oson yoii yo‘q.
Bozor tuzilma.i
Sof raqobat
Моп^р--»..5‘?к
raqobat
МоплэоЬуз
R-i uc Ьог < t >i a ’
b«m. t -u i-' . . . . Firmdarmaqsadi Foy qo’yssh
MaksimaUashbnsa raaqsadi mr .
Qisqa muddatda iqtisodsv ^ daromad sпмнкштз?
Foydaaiochtb qo’yish Л-S VC Ha
Foydaai ochtb qo yish MP Ha
Ni &naiuiч{
~i,H) •*( л. *£* 1 t
Jsarxohsb
Ha
Yoq
Yoq
Narx
P -■ MC
f M.
P V* '
Faro voalik daxajastm oshiruvchi maiisulot ishlab ctnqaradina?
Ha
Yo‘q
Yo'q
л% Lit ^ bilar.
! >* -i -* *** ’ yfar
Firmalar soca
Ko'p
Ko’p
Bir
Ktnsh uzoq muddat iimi?
Ha
Ha
Yo’q
Uzoq muddatda iqtisodiy daromad тшййш?
Yo’q
Yo’q
Ha
13.5-rasm
Monopolistik raqobatlashgan bozor uch xususiyati bo‘yicha tafsiflanadi:
Firmalaming ko‘pligi, turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqaradi va bozorga erkin kiradi.
Monopolistik raqobatlashgan bozordagi muvozanat mukammall raqobatlashgan bozomikidan ikki o‘zaro bog‘liq holatlari bilan ajralib turadi. Birinchidan, monopolistik raqobatlashgan bozoming har bir firmasida ortiqcha ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud. Bu esa o‘rtacha umumiy xarajat egri chizig‘ini kamayayotgan qismida bo‘ladi. Ikkinchidan har bir firma narxni chekli xarajatdan baland qo‘yadi.
Monopolistik raqobat mukammall raqobatning barcha xususiyatlariga ega emas.
Monopoliyaning standart qaytarilmas yo‘qotishlari mavjud bo‘lib, bunda narx chekli xarajatdan baland bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari firmalar soni (va shu o‘rindagi mahsulotlaming xilma-xilligi) o‘ta ko‘p yoki o‘ta kam bo‘lishi mumkin.
Monopolistik raqobat bozoriga mahsulotlaming xilma-xilligi xos, reklama qilish va firma nomlaridan foydalanishga olib keladi. Tanqid qiluvchilar reklama va savdo markalarini firmalar iste’molchilar didlarini o‘zgartirish va raqobatni pasaytirish uchun ishlatishadi deb uqtiradilar. Reklamani va savdo belgilarini yoqlovchilar firmalar ulami iste’molchilarga ma’lumot berish, narx va sifat bilan raqobatlashish uchun foydalanishadi deyishadi.
Bir necha sotuvchili bozorlar
Oligopolistik bozorlarda sotuvchilaming faqat kichik guruhi bo‘lganligi sababli, oligopoliyaning asosiy xususiyati hamkorlik va o‘z manfaatlarini yuqori qo‘yish o‘rtasidagi keskinlikdir. Oligopolistlar guruhi Monopolist yoqtiradigan - kam miqdorda ishlab chiqarish va chekli xarajatdan yuqori narxni belgilash-hamkorlik va ishlashning eng yaxshisidir. Chunki har bir oligopolist faqat o‘zining foydasi haqida o‘ylaydi va bu yerda monopoliyadan chiqish yo‘lini davom ettirishdan firmaning bir guruhida kuchli rag‘batlantiruvchi omil bor.
Duopoliya
Hozir biz oligopoliyalaming xatti-harakatlarini tushunish uchun faqat ikki a’zosi bo‘lgan Duopoliya deb nomlanuvchi oligopoliyani ko‘rib chiqish imkoniyatiga egamiz. Duopoliya oligopoliyaning eng sodda ko‘rinishidir. Oligopoliya uch yoki undan ko‘p a’zolar bilan ham duopoliyaga o‘xshab bir xil muammolarga duch keladi, shuning uchun biz soddaroq voqealar bilan boshlasak, tushunish osonroq bo‘ladi.
Tasavvur qiling shaharchada faqat ikki odamda Anvar va Bahromda o‘zining ichimlik suvi boTgan quduqlariga ega. Har shanba kunlari, Anvar va Bahrom qancha bochqa suvni nasos bilan tortib chiqarish, shaharga suv olib kelish va bozor o‘matgan har qanday narx uchun sotishni hal qiladilar. Vaziyatni murakkablashtirmaslik uchun, Anvar va Bahrom ko‘p suvni nasos bilan tortib chiqarishi mumkinligini, ular qandaydir xarajatlarsiz xohlashlarini nazarda tutadi. Ya’ni suvning chekli xarajatlari nolga teng. jadval shaharchaning suvga bo'lgan talabi jadvalini ko‘rsatadi. Birinchi ustun umumiy talab miqdorini ko‘rsatadi va ikkinchi ustun narxni ko‘rsatadi. Agarda ikki ishlab chiqaruvchi suvning umumiy 10 bochkasini sotsa, suvning bir bochkasi 110 so‘m bo‘ladi. Agar ular umumiy 20 bochka suv sotsa, 1 bochka suv narxi 100 so‘mga tushib ketadi va hokazo. Demak, shunday qilib, siz bu ikki ustunni raqamlarini rasmda aks ettirsangiz, andozaviy ko‘rinishdagi pastga yo‘naltirilgan talab egri chizig‘ini olasiz. jadvaldagi so‘nggi ustun suvning sotilgandan keyingi umumiy tushumini ko‘rsatmoqda. U vaqt ichida sotilgan miqdor narxiga teng. U suvni nasos bilan tortishning xarajati bo‘lmaganligi sababli ikki ishlab chiqaruvchining umumiy tushumlari ulammg umumiy foydasiga teng.
Keling endi shahami suv sanoatini qanchalik tashkil etilishi suvning narxi va sotilgan miqdoriga qanchalik ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz.
Anvar va Bahromning Duopoliya sharoitidagi suvning narxi va miqdorini muhokama qilishdan oldin, agar suv bozori yo mukammal raqobat yoki monopolistik bo‘lgandagi qisqacha natijasini keling ko‘rib chiqamiz. Bular tabiiy darajaning ikki qutbidir.
