Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Sotilgan mahsulot miqdori bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks

Choraklar	I	II	III	IV
Miqdor darajalari	q1	q2	q3	q4
Bazisli indeks	-	q2/q1	q3/q1	q4/q1
Zanjirsimon indeks	-	q2/q1	q3/q2	q4/q3
Bog‘liqlik	q4/q1= q2/q1x q3/q2xq4/q3 yoki q4/q1:q3/q1=q4/q3xq

Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati berilgan deb faraz qilaylik.

1.15-jadval

Sotilgan mahsulot hajmi bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks

Choraklar	I	II	III	IV
Miqdor darajalari	Sq1r1	Sq2r2	Sq3r3	Sq4r4
Bazisli indeks	-
Zanjirsimon indeks	-

Indekslardan murakkab ko‘rsatkichlarni o‘zgarishida omillarning ta’sirini o‘lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta’sirini baholashda agregat shakldagi umumiy indekslardan foydalaniladi.

1.16-jadval

Omillar ta’sirini hisoblash yo‘llari

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil	Hisobot yili shartli	Hisobot yili
Mahsulot sotishdan sof tushum	Sq0r0	Sq1r0	Sq1r1
Sotilgan mahsulot ishlab chiqarish tannarxi	Sq0s0	Sq1s0	Sq1s1
Sotishdan yalpi foyda	Sq0r0 - Sq0s0	Sq1r0 - Sq1s0	Sq1r1 - Sq1s1
Sotuv rentabelligi	Sq0r0 - Sq0s0 / Sq0r0	Sq1r0 - Sq1s0 / Sq1r0	Sq1r1 - Sq1s1 / Sq1r1
Sotishdan yalpi foydaga baho omilining ta’siri	x	x	Sq1r1 - Sq1r0
Sotishdan yalpi foydaga miqdor omilining ta’siri	x	x	Sq1r0 - Sq0r0
Sotishdan yalpi foydaga tannarx omilining ta’siri	x	x	Sq1s1 - Sq1s0

Guruhlash usuli.

Guruhlash deganda o‘rganilayotgan to‘plamni taalluqli belgilari bo‘yicha sifat jihatdan bir xil bo‘lgan guruhchalarga ajratish tushiniladi. Agar statistikada guruhlash hodisalarni umumlashtirish va tiplarga ajratish maqsadida foydalanilsa, tahlilda o‘rtachalarni mohiyatini tushintirishga, bu o‘rtachadagi alohida birliklarni rolini ko‘rsatishga, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasida o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlashga yordam beradi.

Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtayi nazardan guruhlashlar tipologik, strukturali va analitik turlarga bo‘linadi.

Tipologik guruhlash – to‘plamni sifat jihatdan bir xil bo‘lgan guruhlarga ajratishni;

Strukturali guruhlash – ko‘rsatkichni ichki tuzilishini, uning alohida qismlarini o‘zaro nisbatlarini o‘rganish maqsadida guruhlarga ajratishni;

Analitik guruhlash – ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish maqsadida amalga oshiriladigan guruhlashlarni anglatadi.

Tuzilishining murakkabligi jihatdan oddiy guruhlashlar va kombinatsiyali guruhlashlar tarkiblanadi.

Bitta belgi bo‘yicha amalga oshirilgan guruhlashlar oddiy guruhlash deb aytiladi. Agar bitta belgi bo‘yicha bitta guruhlashni, shu guruhga kiruvchi boshqa bir belgi bo‘yicha yana boshqa guruhlashni amalga oshirilsa, bunday guruhlash kombinatsiyali guruhlash deb aytiladi.

Guruhlarni tuzishda to‘plamni guruhlarga bo‘lish, guruhlar sonini belgilash va guruh intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish zarur.

Guruhlashlar algoritmini quyidagi ketma-ketlikda belgilash mumkin:

• tahlilning maqsadini aniqlash;

• axborotlarni yig‘ish;

• guruhlash uchun asos qilib olingan belgi bo‘yicha to‘plamni ranjirlash;

• to‘plamni taqsimlash intervali (oralig‘i)ni tanlash va uni guruhlarga ajratish;

• guruhlash va omilli belgilar bo‘yicha o‘rtacha guruh ko‘rsatkichlarini aniqlash;

• olingan o‘rtacha miqdorlarni tahlil qilish, o‘zaro bog‘liqlarni va natijaviy ko‘rsatkichga omilli ko‘rsatkichlarni ta’sir yo‘nalishini aniqlash.

Moliyaviy tahlilda guruhlashdan ko‘pincha qiyosiy tahlilda foydalanish mumkin.

1.17-jadval

Moliyaviy holat reytingi bo‘yicha guruhlash

Moliyaviy holat reytingi	Guruhdagi korxonalar soni	Guruh bo‘yicha moliyaviy holatning o‘rtacha reyting bahosi
1,5 – 4,5	20	2,250
4,6 – 6,0	30	3,760
6,1 dan yuqori	12	6,230
Jami	62	4,560

Zanjirli bog‘lanish usuli.

Zanjirli bog‘lanish usulida natijaviy ko‘rsatkichning o‘zgarishi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tizimli almashtirishlar orqali hisob-kitob qilinadi. Biroq, tahlil qilinadigan ko‘rsatkichlarning ta’sir birliklari funksional bog‘liqlikda bo‘lishi talab etiladi.

Zanjirli bog‘lanish usulida zanjirli tizimdan foydalanilganligi sababli uning nomi zanjirli usul deb nomlangan. Bu tartib natijaviy ko‘rsatkichga har bitta omilning ta’sir darajasini hisoblashda ushbu omilning yangilangan ifodasi olinishi bilan farq qiladi. Qolgan barcha ta’sir birliklar o‘zgarishsiz qoldiriladi va h.k. Ushbu omillar oxirgi omil ta’sirini aniqlashga qadar davom ettiriladi.

Zanjirli usulni turli ifodalarga nisbatan qo‘llash mumkin va bu uni qo‘llash imkoniyatlarini oshiradi va universalligini ta’minlaydi.

1.18-jadval