Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Korxonalar faoliyatining muhim ko‘rsatkichlari

Ko‘rsatkichlar	Korxonalar						Qatorlar bo‘yicha o‘rtacha, xi	O‘rtacha kvadratik tafovvut, i
	1	2	3	4	5	6
Joriy likvidlik koeffitsiyenti	2	1,76	2,12	1,7	1,6	2,24	1,90	0,57
Sotish rentabelligi	23,3	27,5	30,8	29,2	25,8	28,3	27,50	5,9
TMZ aylanuvchanligi, kunda	55,1	44,0	46,6	39,2	32,3	36,0	42,22	18,3
Mahsulot sotishdan sof tushum, ming so‘m	153 750	232 500	236 250	255 000	192 500	167 500	206 250,00	91 719,7

Ko‘rsatkichlar	Korxonalar
	1	2	3	4	5	6
Joriy likvidlik koeffitsiyenti	3	4	2	5	6	1
Sotish rentabelligi	6	4	1	2	5	3
TMZ aylanuvchanligi, kunda	6	4	5	3	1	2
Mahsulot sotishdan sof tushum, ming so‘m	6	3	2	1	4	5
O‘rinlar yig‘indisi	21	15	10	11	16	11

«O‘rinlar yig‘indisi» usulida reyting baholashning mohiyati shundaki, bunda baholanayotgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha korxonalarning egallagan o‘rinlarining yig‘indisi eng kichik bo‘lgan korxona eng yuqori reytingga ega bo‘ladi va aksincha. Buning mazmuni shundaki, barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha birinchi o‘ringa intilgan sonlar yig‘indisi eng kichik son bo‘ladi hamda bu barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha eng yaxshi pozitsiyadagi korxonaga tegishli bo‘ladi.

Korxonalar moliyaviy holatini taksonometrik usulda baholash uchun berilgan ma’lumotlarni quyidagi X matritsa ko‘rinishida ifodalaymiz

X=	2	1,76	2,12	1,7	1,6	2,24
	23,3	27,5	30,8	29,2	25,8	28,3
	55,1	44,0	46,6	39,2	32,3	36,0
	153 750	232 500	236 250	255 000	192 500	167 500

X matritsaning har bir elementini qator bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan farqini o‘rtacha kvadratik tafovutga bo‘lib, Z matritsani hosil qilamiz.

Z=	0,18	-0,25	0,39	-0,35	-0,53	0,60
	-0,71	0,00	0,56	0,29	-0,29	0,14
	0,70	0,10	0,24	-0,17	-0,54	-0,34
	-0,57	0,29	0,33	0,53	-0,15	-0,42

Etalon korxona Ze = (Z1e, Z2e, Z3e, Z4e) = (0,60; 0,56; -0,54; 0,53). Etalon Z matritsaning har bir qatoridagi eng yaxshi ko‘rsatkichlardan tashkil topgan. Shuni ta’kidlash kerakki, etalon sifatida joriy likvidlik koeffitsiyenti, sotish rentabelligi va mahsulot sotishdan sof tushum ko‘rsatkichlari bo‘yicha qatordagi eng katta miqdorlar olingan. Chunki bu ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishi barqaror moliyaviy holatni aks ettiradi. Aksincha, kun hisobida tovar moddiy zaxiralar aylanuvchanligi ko‘rsatkichining eng kichik miqdori aylanishning tezligidan dalolat beradi. Shuning uchun bu ko‘rsatkichning eng kichik miqdori etalon sifatida olingan.

O‘rganilayotgan korxonalarning ko‘rsatkichlarini “Z” etalon korxona ko‘rsatkichlaridan farqlarining kvadratlari yig‘indisini hisoblash asosida korxonalarning reyting ko‘rsatkichlarini aniqlaymiz:

R1 = (0,18-0,60)² + (-0,71-0,56)² + (0,70-(-0,54))² + (-0,57-0,53)² = 4,56

R2 = (-0,25-0,60)² + (0,0-0,56)² + (0,1-(-0,54))² + (0,29-0,53)² = 1,49

R3 = (0,39-0,60)² + (0,56-0,56)² + (0,24-(-0,54))² + (0,33-0,53)² = 0,69

R4 = (-0,35-0,60)² + (0,29-0,56)² + (-0,17-(-0,54))² + (0,53-0,53)² = 1,12

R5 = (-0,53-0,60)² + (-0,29-0,56)² + (-0,54-(-0,54))² + (-0,15-0,53)² = 2,45

R6 = (0,60-0,60)² + (0,14-0,56)² + (-0,34-(-0,54))² + (-0,42-0,53)² = 1,13

Bunda, Z etalon korxona ko‘rsatkichlariga eng yaqin bo‘lgan, ya’ni ko‘rsatkichlar tafovuti eng kichik korxona yuqori reytingga ega deb baholanadi.

Demak, aniqlangan reyting ko‘rsatkichlari ichida eng kichik qiymatga ega bo‘lgan korxona (3-korxona) 1-o‘rinda va, aksincha eng katta qiymatga ega bo‘lgan korxona (1-korxona) reytingi eng past deb baholash mumkin. Korxonalarning moliyaviy holati va investitsion jozibadorligi bilan qiziquvchi subyektlarning axborotga bo‘lgan talabini yanada to‘liqroq qondirish uchun yanada ko‘proq ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish mumkin. Bunda har bir axborotdan foydalanuvchining qiziqishidan kelib chiqib u yoki bu ko‘rsatkichlarni baholash asosida boshqaruv, investitsion va moliyaviy qarorlarni qabul qilishga asos bo‘ladigan xulosalarga ega bo‘lish mumkin. Shuningdek, korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashda ularning tarmoq xususiyati, raqobatdagi o‘rni, boshqaruv apparatining kompetentligi va boshqa omillar hisobga olinishi zarur, deb hisoblaymiz. O‘rganilayotgan ko‘rsatkichlarning ahamiyatlilik darajasi ham reyting bahosini o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, investitsion va moliyaviy qarorlarning samaradorligini oshirish uchun moliyaviy holatni reyting baholashda imkon qadar (korxona moliyaviy holati va investitsion jozibadorligini har taraflama baholash imkonini beruvchi) ko‘proq ko‘rsatkichlardan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. Shuningdek, korxonalarni moliyaviy holatini reyting baholashda ko‘rsatkichlar quyidagi talablarga javob berishi lozim, deb hisoblaymiz:

Korxona moliyaviy barqarorlik holatini aniq aks ettirishi hamda maksimal axborot berish xususiyatiga ega bo‘lishi;

Barcha ko‘rsatkichlar aniq miqdoriy o‘lchamga va normativlarning kamida minimal darajasiga ega bo‘lishi;

Faqat korxonaning ommaviy buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlari asosida hisoblanishi;

Korxonani zamon va makon bo‘yicha reyting baholash imkonini berishi.

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy qilish sharoitida korxonalarning investitsion jozibadorligi va ularning moliyaviy holati to‘g‘risidagi ishonchli axborotga talab yanada ortadi. Bunday axborot samarali boshqaruv, investitsion va moliyaviy qarorlar qabul qilishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Korxonalar moliyaviy holati va investitsion jozibadorligini kompleks baholash uslublarini takomillashtirish asosida boshqaruv qarorlarining samaradorligi ortib, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlari aniqlanadi⁸².

13.7. Moliyaviy holatni reyting baholash bo‘yicha xalqaro tajribalar va ulardan mamlakatimiz tahlil amaliyotida foydalanish imkoniyatlari

Iqtisodiy tuzilmalarni isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va barqarorligini yanada oshirish, tizim faoliyatiga yondashuvlarni hamda baholash tizimini tubdan o‘zgartirish, hamma tomonidan qabul qilingan xalqaro normalar, standartlar va baholash ko‘rsatkichlariga muvofiq reyting amaliyotini tashkil etishning yanada yuqoriroq darajasiga chiqishni ta’minlash oldimizda turgan muhim vazifa hisoblanadi.

Xalqaro standartlar talablariga muvofiq korxonalarning iqtisodiy va moliyaviy qudratini oshirish, ularning aktivilar va kapitalini ko‘paytirish, daromadligini o‘stirish, resurslar bazasini kengaytirish yanada kapitallashtirish, ushbu sohaga xususiy kapitalni jalb etish, resurs bazasini ko‘paytirish, ish sifatini va boshqaruv sifatini oshirish oldimizda turgan eng muhim muammodir.

Etakchi xalqaro reyting tashkilotlari tomonidan qo‘llaniladigan xalqaro normalar, mezonlar va standartlarga asoslangan hamda alohida korxonalar faoliyatini dunyoda qabul qilingan faoliyatini baholash va tahlil qilishning zamonaviy tizimini joriy etish lozim.

Normativ-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish, zamon talablari va xalqaro normalar hamda standartlarga muvofiq holda amaldagi qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish hamda yangi qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlar qabul qilish zarur

Korxonalarda investitsiyaviy faollikni kuchaytirish, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni yanada kengaytirish, loyihalarni ekspertiza qilish va xatarni baholash tizimini takomillashtirish darkor.

Korxonalarni qo‘llab quvvatlashda, moliyalashtirishda, himoya qilishda moliya tashkilotlari, kredit uyushmalari, lizing, sug‘urta va auditorlik kompaniyalarining rolini yanada oshirish, ularga ko‘rsatiladigan xizmatlar turi va ko‘lamini kengaytirish, moliya bozori infratuzilmasi institutlarini mustahkamlash lozim.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni moliyalashtirishning, aholi bandligi va farovonligini oshirishning g‘oyat muhim vositasi sifatida reyting aniqlashda ulshbu qatorning alohida turlarini belgilashga o‘tish lozim. Masalan ish bilan bandlikda yoshlarni ishga qabul qilish bo‘yicha reyting, yoshlarni tadbirkorligi biznesi reytingi va h.k. nominatsiyalarni belgilash.

Korxonalarda hisob-kitob va hisobotlariga yangicha yondashuvlarini shakllantirish hamda zamonaviy texnologiyalari va uslublarini joriy qilish, axboroti saviyasi hamda sifatini oshirish, etakchi xalqaro reyting tashkilotlari talablariga muvofiq undan keng ko‘lamda foydalanishni yo‘llariga o‘tish zarur.

Korxonalarning dunyoda qabul qilingan standartlar, uslubiyatlar va baholash ko‘rsatkichlari tizimida ishlay oladigan, professional tayyorlangan yuqori malakali mutaxassislar bilan mustahkamlash, shuningdek kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish.

O‘zbekiston temir yo‘llari AJning jamlangan buxgalteriya balansi

Ko‘rsatkichlar	2017 -2018 yy.
AKTIV	01.01.2017 y.	01.04.2017 y.	01.07.2017 y.	01.10.2017 y.	01.01.2018 y.
1. Uzoq muddatli aktivlar	10 219 731 945	11 151 959 813	11 195 178 476	11 778 032 823	12 593 199 960
Asosiy vositalar boshlang‘ich qiymati	10 527 417 487	11 341 824 771	13 056 620 251	13 186 532 286	14 773 593 626
Asosiy vositalar eskirish qiymati	3 423 307 367	3 788 793 507	3 945 211 086	4 125 679 858	4 320 658 666
Asosiy vositalar qoldiq qiymati	7 104 110 120	7 553 031 264	9 111 409 165	9 060 852 428	10 452 934 960
Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati	417 151	335 519	526 894	435 179	345 379
Kapital qo‘yilmalar	2 834 711 892	3 308 810 890	1 783 170 063	2 396 325 565	1 572 602 311
Boshqa uzoq muddatli aktivlar	280 492 782	289 782 140	300 072 354	320 419 651	567 317 310
2. Joriy aktivlar	2 978 372 713	3 522 490 664	4 234 880 927	10 571 776 648	11 683 693 105
Ishlab chiqarish zaxiralari	819 530 511	761 929 334	807 974 274	805 958 807	1 047 437 972
Kelgusi davr xarajatlari	1 366 091 169	1 926 260 257	2 439 824 162	8 466 493 743	8 441 062 224
Pul mablag‘lari	171 917 383	167 990 329	198 395 625	199 248 750	468 669 767
Boshqa joriy aktivlar	117 495 315	114 011 429	118 290 042	112 380 694	160 480 738
Debitorlar, jami	503 338 335	552 299 315	670 396 824	987 694 654	1 566 042 404
Shu jumladan:
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar	163 855 350	162 134 584	179 194 017	304 669 491	268 038 094
Byudjetga avans to‘lovlari	7 740 384	6 510 004	8 801 153	5 388 750	5 252 951
Aktiv bo‘yicha jami	13 198 104 658	14 674 450 477	15 430 059 403	22 349 809 471	24 276 893 065
PASSIV	01.01.2017 y.	01.04.2017 y.	01.07.2017 y.	01.10.2017 y.	01.01.2018 y.
1. O‘z mablag‘lari manbasi	7 745 794 466	8 567 616 791	8 644 944 914	8 963 743 430	10 124 233 076
Ustav kapitali	614 384 306	614 384 306	614 384 306	614 384 306	828 202 670
Rezerv kapitali	5 737 851 427	6 360 555 463	6 480 827 061	6 590 488 428	8 121 422 920
Taqsimlanmagan foyda	507 693 607	416 753 023	344 928 794	160 996 840	223 400 675
Boshqa manbalar	885 865 126	1 175 923 999	1 204 804 753	1 597 873 856	951 206 811
2. Majburiyatlar	5 452 310 192	6 106 833 686	6 785 114 489	13 386 066 041	14 152 659 989
Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari	4 675 490 146	5 329 297 527	5 927 142 095	12 154 367 349	12 304 013 149
Boshqa majburiyatlar	14 744 216	12 729 877	10 091 394	9 142 953	8 878 479
Kreditorlik majburiyatlari, jami	762 075 830	764 806 282	847 881 000	1 222 555 739	1 839 768 361
Shu jumladan:
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar	219 818 890	177 094 949	250 590 908	306 494 641	514 650 184
Byudjetga majburiyatlar	20 798 130	35 632 293	40 718 997	40 080 238	62 317 043
Balans passivi bo‘yicha jami	13 198 104 658	14 674 450 477	15 430 059 403	22 349 809 471	24 276 893 065

“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ ning moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisoboti (2016-2017 yy.)

Ko‘rsatkichlar nomi	2017 yil	2016 yil
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof	5 180 801 340	3 362 225 550
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi	3 191 287 162	2 474 622 038
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi	1 989 514 178	887 603 512
Davr xarajatlari	752 744 444	568 302 199
Boshka operatsion xarajatlar	178 630 359	135 306 333
Asosiy faoliyatning foydasi	1 415 400 093	454 607 646
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar	833 455 050	159 047 300
Moliyaviy faoliyatning daromadlari	506 789 162	269 112 080
Daromad (foyda) solig‘ini to‘lagunga qadar foyda	1 088 734 205	564 672 426
Favquloddagi foyda va zararlar	0	0
Daromad (foyda) solig‘i	30 730 577	16 304 363
Foydadan boshqa soliqlar va yig‘imlar	83 965 344	40 674 456
Hisobot davrining sof foydasi	974 038 284	507 693 607

Nazorat uchun savollar
Raqobatdosh iqtisodiyotda xo‘jalik subyektlarining moliyaviy holatini reyting baholashning zaruriyatini tushuntiring?

Reyting baholash amaliyoti qaerlarda ko‘llanilmoqda va uning amaliy tajribalari?

O‘zbekistonda korxonalar faoliyati reytingini baholash nazariyasi, metodologiyasi va amaliyotini tushuntiring?

Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi qanday ko‘rsatkichlar kiradi?

Reyting baholashda qo‘llaniladigan usullarni tushuntiring?

Korxonalar moliyaviy holatni va samaradorligini ifodalovchi kompleks ko‘rsatkichlar bo‘yicha reytingini aniqlash va ularning qiyosiy tahlilini tushuntiring?

Reyting baholash amaliyotida qanday kamchiliklar mavjud?

Korxona iqtisodiy va moliyaviy salohiyati samaradorligi bo‘yicha reyting ko‘satkichlarining qiyosiy tahlilini amalga oshirishda axborotlar qanday olinadi?

Reyting baholash bo‘yicha korxonalarni ranjirlash nima degani?

Moliyaviy holatni reyting baholash bo‘yicha xalqaro tajribalar va ulardan mamlakatimiz tahlil amaliyotida foydalanish imkoniyatlarini izoxlang?